Теки-Наме
Сажидин Саидгьасанован Текивийрикай материалар
САЖИДИН
ТЕКИ-НАМЕ
Сифте гаф
Гьакъикъат лагьайтIа, зи сифте алахъунар анжах жуван дувулар, чIехи бубайрин атIа кьил гьинай атайди ятIа чирунилай башламиш хьана. Къвез-къвез ахтармишунрин сергьятар гегьенш ва девлетлу жез эгечIна. Зун Сулейман-Стальский райондин жуван хайи Агъа СтIалдал яшамиш жезвай са шумуд бубайрин, ахпа чIехи буба Саид Гьасан буба атай Зугьрабахуьруьн, жуьреба-жуьре вахтара чи ата бубаяр хьиз Текидилай къарагъай маса миресар тир Хъуьпуькьрин, Магьарамдхуьруьн Оружбадал куьч хьанвай Яралиеврин, гьа са вахтунда, вири миресрин Дагъустандин чилерал атайдалай инихъ бинелу хьанвай Теки хуьр тешкил авур рагьметлу бубайрин ата буба Пир Гьасанан эвледрин тарихдин делилар чириз алахъна. Вири и кIвалахар за анжах жуван веледриз, миресриз асул бине ва диб чирун паталавур алахъунар тир.
И мукьвара зун Махачкаладай хквезвай чIавуз, зун авай маршуруткада ацукьнавайбурукай сад заз тамашиз, амма рахун патал са багьнадихъ къекъвезвайди зи рикIи гьисс авуна. Адавай яргъалди акъвазиз хьанач. ТIвар хабар кьурла, зун гьакъикъат вичиз лазим кас ятIа чир хьайила, чун мукьувай таниш хьана. И каз текиви Назир яз хьана. Адаз зун Дербентда авай вичин кIвализ хутахиз кIанзавай. Амма хуьруьз вахтунда хъфин чарасуз яз, завай адан тIалабун кьилиз акъудиз хьанач. Ада завай автостанциядин къене авай чайханадиз кьванни атун тIалабнай. Назираз закай чпин хуьруькай тарихдин ктаб кхьинин карда куьмек тIалабна. Чна анал авур суьгьбетдилай гуьгъуьниз са акьван вахт алатнач, са юкъуз чахъ «Волга» маркадин машинда аваз, мирес Назир ва адахъ галаз юкьван буйдин са кас мад эвичIна.
Жузунар авурдалай гуьгъуьниз, Назирахъ галаз атанвай кас-мирес Гьажимурад хьана. Ада Дербентдин ракьун рекьин вокзалдик республикадай хквезвай почтар районрин отделенийриз рекье хутазвай почтадин начальниквиле кIвалахзавай. Ихтилат хуьруьн тарих кIватIна, адетдин къайдадиз гъана, са гъвечIиди хьайитIани ктаб акъудуникай фена. Чна анал авур меслят, тарих кIватIна, 2006-йисан, 18 июлдалди ктаб къудникай фена.
Чан кьакьан дагълар!
Дугъридани, вили цаварал, кьакьан дагъларал, дигай багъларал ашукь тушир кас авач. Белки абур чаз Сад тир Аллагьди, адан малаикри ширинарнава. Чун кьакьан тир цава лув гузвай дагъдин лекьрел ашукь яз, вилеривай кьатIиз жезмай кьван вили тир цавуз тамашиз акъвазда. Гьар садаз гьа лекьрекай вич хьана, гьа кьакьан тир аршдай, кьве лув квай спутникдай хьиз, вил ацIудалди хайи ватандиз, адан гьуьлуьз, вацIариз, мублагь чуьллериз, женнетдин багълариз яргъалди тамашиз кIан жеда. Чун дагъларин аялар я. Чаз дагълар ва дагълариз чун ширинарнава.
Дуьньядин гьи гуьзел пипIез фейитIани, халисан дагъвидиз вичин дагълу ватан вилерикай карагиз жеда. Бес гьа и кардалди тушни чаз жуван дагълар ширинарнавайди!?
Чал къведалди, и чун яшамиш жезвай, чна гьар юкъуз вичел ашукьвал ийизвай кьакьан дагълар, абур лап къадим заманайра аллагьар яшамиш жезвай, зияратдин ерияр тир лугьуз риваятар ава. Ша, чна са кIус кьван хьайитIани, а риваятрихъ яб акалин. Бубайри лугьудайвал, цIай авачир чкадай гум акъатдач, цIайлапан ягъ тавунамаз, цаву ван ийидач.
Са шакни авач, Къафкъаздин халкьарихъ лап дегь заманайрин медениятдин сирер амачиз туш. Къачун чна, Зевс (Цав) аллагьдин малаикрикай сад тир, вичин рикI Чилел арадал атанвай Адаман миллекат язух атана, вичин гуьзел ва гуьрчег тахтунай, чимивал, экуьвал ва шадвилин бахт тир ЦIай гваз атай Прометей Къавкъаздин, Шалбуз дагъдин кьакьан кукIушрикай санал секин хьанва. Дуьньядин сифте цивилизацийрикай пай авай Лезги халкьдихъ, егибетвийрин аллагь тир Ра ава. Са гафуналди, Тек пIир авай хуьр арадал гъидайла, яргъа арабустандай, Шамдай атай мусурманрин векилрикай тир Пир-Сулеймана ва Пир Гьасана, виликан аллагьрин макан тир Шалбуздагъдинн, гьамишалиг муркIадин бапIах алай кьакьан Базабдюзюдин, Яру-дагъдин, Гъуцарин сувун патарив чпиз бинеяр кьадачир. Абур ва виш агъзурралди масабур и маканрал ашукь хьана, адакай чпиз эхиратдалди ерияр кьуна.
Дуьньядин тIвар-ван авай алимри, шаирри Шалбуздагъдин патарив эвичIай Прометеякай пара кьадар риваятар тесниф авунва. Эсхилан (чи эрадал къведалди 525-456- йисара яшамиш хьайи) вичин трилогияда, Шалбуздагъдиз тешпигь авай кукIушрикай садал Прометей ракьун зунжурралди кутIуннавайди лугьузва. Белки, Шалбуздагъда авай кьакьан чархал хкаж хьайи Абдал-лукI, яни Зевсаз (Цавуз) муьтIуьгъ тахьай лукI-гьа Прометей ятIа?
Ша, чун тарихрин риваятар гъилелай, тупIалай ийиз, чи гуьзел тир кьакьан дагълар са нелди ва я са квелди ятIани машгьур ийиз алахъ тийин. Ша, чун гьар са кас жуван вилерай тамашин. Аку садра, и кьакьан дагъларин гьавадин михьивал, нефес къачуналди жигерар ацIун тийизвайвал, цаварин гегьеншвал акурла, дуьньяни кваз къужахламишиз кIанзавайвал акун, гьисс авун бес я. Бес чун шагьидар тушни и ерийрин паквилин. Куьне садра кьванн и дагъларин булахрай земземдин дад авай ятар хъухъ! Ви вил, гьар сеферда и Кьакьан дагълар, и зияратдин маканар рикIел атайла, мад сеферда са хупI яд хъун патар инриз къвез алахъда.
Эхь! И ерийрин тарих къадим я, сирер дерин я, риваятар ширин я. Аллагьди гайи ксар я и ерийра яшамиш жезвайбур, и ерийриз мугьманар яз къвезвайбур ва анрал рикIин сидкьидай ашукьбур. И кIанивал и тавазивал чаз Сад Аллагьди вичин патай багъшнавай пай я. Гьямд хьурай Адаз!
Жамалдин Чигалиев
ТЕКИЯР
Са къуьнел ви ишигълу ГЭС,
Фарфалаг хьиз алахьиз сес.
Акурбуруз къведа гьевес,
Мугьман, девлет бул, Текияр!
Хуьруьн кьулал шербет булах,
Цуьквед макан, кьуд пад яйлах,
Некни ниси, чIемни къаймах,
Къени хьуй ви къул, Текияр!
Кьилихъни ви Эренлар дагъ,
Къизилдикай чIугунвай тагъ.
Пир Гьасанан багъри утагъ,
Зияратдин хуьр, Текияр!
Лезгистан ва ислам Дагъустандин тарихда
Гьуьрметлу и ктаб кIелзавайбур, чи ихтилат Текидин хуьруьн тарихдикай физвайди хьуниз килигна, чун и хуьр гьикI арадал атанатIа чирун лазим я. Дагъустандин сергьятда, и кьван чIаваралди авачир хуьр, вични чкадин халкьарин векилрикай атунин себебриз тамашун чарасуз тирди фикирда кьуна, за агъадихъ куьруь малумат хьиз текст гузва. Малум тирвал, Теки хуьр-Шагь дагъдин ценерив арадал атун, Дагъустандиз арабрин кьушунар атайдалай гуьгъуьниз бинелу хьанва. Эгер Дагъустандин сергьятра ислам чи рекъемралди 728-30-йисара чукIуриз башламишнаватIа, Текидин хуьруькай са шумуд виш йисан гуьгъуьнай, яни Дагъустандин сергьятриз Иран шагь Надир атай вахтунда рахазва. ГьакI хьайила, заз гьуьрметлубур, и гъвечIи ктабда, араб уьлкведай ислам дин кьабулиз таз, яракьлу кьушунар галаз атай рагьбердикай гузвай малуматдихъ галаз куьн таниш ийиз кIанзава.
«Абумислиман тарих»
«Тарих чидайбуру, къуй абурулай ЧIехи Аллагьди рази хуьрай-Абумислиман эвледрикай икI лугьуз ихтилатзава. Адан халисан тIвар Абдурагьман Ибн Сайид, лакIабни Азиз Ибн Сайид Жунейд Ибн Мунзир Ибн Нуфел АбдулмутIалиб я., къуй ЧIехи Аллагь абурулай рази хьурай. Амин. Абумуслиман буба Сайида вичин вахтунда кьудкъад агъзур кас аскерар галаз диндиз акси кьушундин кьил Мерванал гьужумна, Алидин хва Гьуьсйн патал женгер чIугунай, Аллагь абурулай кьведалайни рази хьурай.
«Алай вахтунда Дагъустанда ислам тваз башламишайдалай инихъ 1363 йис тамам жезва. И цIукьуд виш йисан тарихда дагъвийрин арада, къецепатан чапхунчийрилай алатайла, къенепатан кьилди хуьрерин кIватIалар сад садахъ галаз ара датIана дявеяр хьунал эхир эцигна. Винел патан чинин рангуниз килиг тавуна, са мусурман стхаяр тир виридуьньядин, гьабурун жергедай яз дагъвийрин арада садвал тун-заз чидайвал исламдин гьунар я. Исламдин дин тваз атай яракьлу кьушунрин жергейра, илимдин ва маса пешекарвилин рекьерайни векилар авачиз хьанач. Ислам- дуьньядал алай лап чIехи динрикай сад я. Вичиз икрамзавайбурун кьадардал гьалтайла, ам кьвед лагьай чкадал ала.
Социальный, экономикадин, руьгьдин ва гележегдин нетижайрин барадай дагъвийри ислам кьабулун-кам вилик къачун хьана ва и кардиз тарихдин къисметда важиблу вакъиадиз хьиз хьиз къимет гуз жеда. Арабри дагъвийриз культура, руьгьдин уьмуьр вилик финизни еке таъсирна. Мусурман диндихъ галаз санал дагъвийриз РагъэкъечIдай патан дегьзаманайрин культурани атана. Юкьван йисарин арабрин культурадин еке агалкьунар къейд авуналди, немсерин чIехи философ Гегела лагьанай: "Р«гъэкъечIдай ва РагъакIидай патан дуьньядиз арабар ва абурун идеяяр йигиндиз гьикI чIугунатIа, абур савадлувилин гурарай винелди гьакI хкаж, абурухъ руьгьдин культурада РагъэкъечIдай патан дуьньядилай хейлин гзаф агалкьунарни хьана».
Дагъустанда мусурманрин РагъэкъечIдай патан чIехи алимрин, кьилди къачуртIа, Ибн Синан «Духтурвилин илимдин къанунар», «Казвинидин космография», ат-Табаридин «Всеобщая история», ат-Тафтазанидин риторикадай ктабар гегьеншдиз чкIана, «Агъзурни са йифен» махар, Фирдаусидин, Низамидин ва масабурун художественный эсерар рикI алаз кIелдай мумкинвал гана. Араб чIалал тарихдин ктабар кхьиз мумкинвал хьана, дагъустанвийрикай цIудралди кIелай арабистар, тарихчияр ва маса илимрин кьилин дережайриз хкаж жедай векилар гьазурин куьмек хьана». М.Вагьабов, ДГУ-дин профессор. Ислам «Дагъустандин тарихда»-Лезги газет. 1992-йис,1-июль.
Эгер чна тарихдиз вил ахъагъайтIа, амай вакъиайрикай зун рахадач, амма мусурманвилин дин гваз атай миссионерар, Абу Муслим, Абу-Убайда ал Жарагьи ва масабур Дагъустандин сергьятдиз гьахьдайла, сифте бисмиллагь, Лезгистандин хуьрерилай башламишнава. Абу Муслима Лезгистанда ва Дагъустанда диндин дараматдин шиблитIдиз сифте къванер вегьей ва абур арадал гъайи кас я. Им чаз виридаз малум вакъиа хьуниз килигна, зун адан девирдикай рахадач. Зун анжах, адалай гуьгъуьниз дин мягькемарунихъ галаз сад хьиз, чи вилаятда мусурман имандал атай эгьлийриз, диндин илимрихъ галаз сад хьиз, уьмуьрда ва яшайишда герек къвезвай маса илимарни райиж авун патал зегьметар чIугур, кьвед лагьай миссионер Абу-Убайда ал Жарахидин кIеретI атунал ва адахъ галаз атайбурун жергеда хьайи, чпи дагъвияр патал вилик финин рекьера ад къазанмишай ксарикай тир кьве стха Пир-Сулейманахъ, гзафни гзаф, икьван чIавал кутугай къайдада къейдер ийиз тахьанвай Пир Гьасанахъ галаз алакъалу фактарал, сивин ихтилатрал акъвазда.
Пир-Сулейманан уьмуьрдиз талукь риваятар пара ава. Абурукай са кьадардинбур кIватIна 1969-йисуз профессор Расул Мегьамедова «Дагъустандикай фактар ва легендаяр» ктабда ганва. Ингье са шумуд факт:
Лгарин хуьр. «И ктIана пуч жедай дуьньядай женнетдин дуьньядиз фена Багъдатдин шейхдин хва шейх…мана Мир Сулейман, пайгъамбардилай гуьгъуьниз, Аллагьдин Рагьимдиккваз хьурай ам ва адан хзанар ва Аллагьди абурун руьгьер нурламишрай.
Пир-Сулейманан сур алай чкадал хкажнавай къуба алай пIирел тарих алач. Ам туьхкIуьр хъувур вахт 18-асирдин эхирар я. Пир-Сулейман пайгъамбардин курейшитрин векил тир Абумуслиман сихилрикай тирди къейд ийизва:
И дуьньяда вири ктIизва. 2. И къуба шейх Пир-Сулеймананди я. 3. Ам курейш Абумуслиман тухумдикай я. 4. ЦIийи кьилелай туьхкIуьрна и мавзвлей А 5.Шурбега Аллагьдин хатурдай. Устад ам туьхкIуьрай Къурбан. 6.Жарагьхандин хва я.
Маса цлал алай кхьинри къейдзава, гьикI хьи и кар гьижридалди 1200 йис, яни чи гьисабралди-1783-841 йисар. 1980-йисуз Щалбуз дагъдин патав гвай Къурушдилай жагъай къванце полукуфи хатIарал ХIII-асир:
1.Баслама2.3./Аллагь Сад тирвилин формула/И акъвазнавай чка (марса) машгьур Сулейманан ва адан дидединди я Х.з.н.
Пир-Сулейман ва Пир Гьасан тахминан пуд виш йисалай вилик
Чаз аквазвайвал, Пир-Сулейман Лгарин ва мукьва тир Къурушрин хуьрерихъ галаз алакъалу тир. Лгарин мовзалей ам хкажна тухвай/мейит/лифер/ чкадал эцигнава. Г.А.Абдурагимов «Кавказская Албания-Лезгистан»-182-чин.
Куьруь справка. Дакъузпара райондин ТекипIиренхуьр (ТекипIиркент) къуншияр тир Къурушрилай, Миграгърилай тарихдиз са шумуд виш йисарин жегьил я. И кардихъ вичин себеб авачиз туш. Икьван чIавалди тарихдин картадин чинал малум тушир цIийи хуьр арадал гьикI атана?- суал гунни мумкин я. Гьар са девирда чилиз вичин къимет авайди хьайила, гьар са чIиб чилиз хусусият яз сагьибарни авайди я. Вични, пара кьадар малкъара, суьруьйралди лапагар, рамагралди хварар авай Къурушрин ва Миграгърин жемятриз! Ша, чна тарихдин риваятрикай менфят къачуна, арадал атанвай кхьинриз килигин.
Абаскъули агъа Бакиханован «Гуьлуьстан Ирам» (Женнетдин цуькверин багъча) ктабдай къачуна, Гьаким Къурбана «Миграгъ-намеда» икI кхьизва: «Кьуьд алукьна акурла, Аварияда чуьнуьх хьанвай Сурхаян гуьгъуьниз фин тавуна, Надир-шагь Самур вилаятдихъ, Ахцегьрихъ элкъвена… Идалай гуьгъуьниз ада вичин файтун Мискискар хуьряй Шагьдагъдихъ, анайни Кьебела шегьердихъ элкъуьрна…» Текидал акъвазайла, Надир шагь Пир Гьасанахъ галаз таниш хьана. Шагьдиз Пир Гьасанан руш бегенмиш хьана ва ам вичихъ галаз хутахна. Рушан къимет яз Надира Пир Гьасаназ Дербентдин патавай дузлахар, Къубадай «Сийид-навур» тIвар акьалтнавай паласа, Бакудин патавай нафтIарин вирер ва Шагьдагъдайни «ПIирен къванер» тIвар алай яйлах пишкешна. Шагьдин жаллатIри гужуналди тухузвай руша вичи вич ргалай вегьена.
Пир Гьасанахъ аладун-веледун хьана. Адан невеяр Гьасанов, Саидгьасанов ва маса фамилаяр алаз Текидал, Зугьрабахуьрел, Хуьпуьхъа, Агъа СтIалдал, Махачкалада ва маса чкайрани яшамиш жезва. Пир Гьасан яшлу инсан яз, Текидал кечмиш хьана. Ам хуьруьн къерехда кучуднава, адан сурни пIир я.» (Са бязи юлдашри чпин ктабра, Пир Гьасан вичин стха Пир Сулейман хьиз Шалбуздагъда кучуднава лугьуз кхьизва).
Вичелай гуьгъуьниз адахъ шейх Керим, адахъни Агьмад эфенди (Адан тIвар алай пIир ама) тирдакай вичиз буба Саид Гьасанавай ван хьана лугьуз зи буба Саиджамалавайни чир хьана. Белки, чкадал яшамиш жезвай текивийриз залайни хъсан чир жеда.
1988-йисуз Б.Г.Алиева, Дагъустандин са кьадар чкайриз фена, халкьарин сивера амай риваятрин бинедал асаслу яз, бязи хуьрер арадал атуникай « Предания, памятники, исторические зарисовки о Дагестане» тIвар алаз са гъвечIи ктаб акъуднай. И ктабда ТекпIиренхуьр арадал атунин гьакъиндай икI лугьузва:
«Когда в селение Текипиркент пришли войска Надира-шаха, во главе Текипиркента был Пир-Хасан – основатель его, который якобы пришел из Шама (Сирии) и по решению Микрахского джамата, владевшего этими землями, поселился здесь со своей семьей. У Пир-Хасана была красивая дочь. Надир-шах забрал ее и ушел из селения. Уходя, подарил Пир-Хасану зимние пастбища около Дербента, называемые Кислаг и Дислаг. Дочь Пир-Хасана, не желая быть женой Надир-шаха, утопилась в речке»
Аким Къурбанан «Миграгъ наме» ктабда агъадихъ тир малумат ганва:
«Лагарин хуьре нехирдив хьайи, вич шамви, алай вахтунда Шалбуз дагъда секин хьана, «Эренлар»-михьи чка: Шалбуз дагъда авай Сулейманан пIирен ва гьа дагъдин кьвед лагьай тIвар»
«733-34-годы Абу Муслим, сын Абдел Малика, взяв из Шама и Джезира 24 тыс. человек, распростронял мусульманство в Дагестане с помощью воинской сабли. (64-стр. «Дербент наме»- Мухаммед Аваби Акташи 1992-г.
Аким Къурбанан «Миграгъ намеда» икI кхьизва:
«Лгарин хуьре нехирдив хьайи, вич шамви, алай вахтунда Шалбуздагъда секин хьана, «Эренлар»-михьи чка; Шалбуздагъда авай Сулейманан пIирен ва гьа дагъдин кьвед лагьай тIвар»
И риваят-намеда Пир-Сулейманни, Пир Гьасан-кьвед кьве стха яз, чIехи стха веледар авачир девришдиз ухшар Лгарин хуьре акъвазна, вичиз гьалалвилелди са тике фу тIуьн мурад яз, и жемятдин нехир хуьнал машгъул хьана. Адан дугъривилерикай ва аламатрикай пара кьадар халкьарин сивера ава. Зун абур тикрар хъувунал машгъул жедач. Лазимвал хьайитIа, гегьенш къатариз сир яз амай, жуваз ванер хьайи риваятрикай зун агъадихъ, нубат атай чкадал рахада. «Кьвед лагьай стха-Пир Гьасан, вичин чIехи стхадилай, вичин девирдин мумкинвилерикай менфят къачуна, диндин, са кьадар илимрин сирерай кьил акъуднавай, (адахъ, лукьманал гьаким Абу-Ибн-Синан жерягьвилерикай, философиядикай, еке мярекатрал, халкь алакьардай ширин сес ва кутугай къайдада рахаз чидай мез авалдай) Шамда ва гуьгъуьнай кьвед лагьай ватан яз хкяйнавай. Ам Текидал кучуднава. Абур кьведни, амай эвлияр хьиз Лезгистандин вилаятдин гуьзел ерийрикай сад тир Шалбуздагъдин зияратрин макандиз мукьув бинелу хьана.»
«Яшлу инсанрин рикIел аламай суьгьбетриз килигайла, абурухъ гьакъикъи терефарни ава: шагьди пишкешай «Сийид-навур» паласадикай текивийри са шумуд виш йисара менфятни къачуна. Советрин девирда ам, хуьруьн колхоздин чка яз, чи асирдин пудкъад лагьай йисаралди ишлемишнай. Паласада цазвай ва майдин вацра гуьзвай тангу муха Ватандин ЧIехи дяведин ва адалай гуьгъуьнин дар йисара неинки са Текийрин, гьакI Миграгърин, Миграгъ-къазмайрин ва маса хуьрерин жемятарни кашакай къутармишна. Инал алава авуна кIанда,-къейдзава Гь. Къурбана вичин «Миграгъ-намеда,- «Сийид-навур» паласада цIаярик ва къиздирмадик са кьадар жегьиларни телеф хьанай.»
Риваятар:
Надир-шагь пара кьадар кьушунар-къизилбашар галаз къвезвайдакай Пир Гьасаназни хабарар агакьнавай. Ислягьвилин уьмуьр кьиле тухузвай касдихъ, къецепатан ва я хьи, къенепатан душманар авачирла, абурун хура акъвазардай яракьду кьушунарни жедай адет тушир. Мукьварив гвай са кьадар чкаяр гьич туьфенгдин кIуфай гум кьванни акъуд тавуна къачузвай, «Дуьньядин тIурфан» шад гьалара къаршиламишун патал амалдар ксари, Надир-шагь гамарив, халичайрив къаршиламишзавай.
ИкI, месела, чкадин тарих хъсан чидай К.А.Бабаева 1918 лагьай йисуз хайи, икI суьгьбет ийизва:
o Рутула
«В Рутуле жил богач по имени Рашид-хан. У него было много земли в местности Йыгылад. Приходя со своими воинами в Рутул, Надир-шах останавливался у Рашид-хана. По заказу Рашид-хана рутульские женщины приготовили специально для Надир-шаха ковер размером 10 х 3 м, который Рашид-хан постелил на балконе.»
Текидал
«ТекипIиркентдал Надир-шагь атайла, ам Пир Гьасана адет тирвал къаршиламишна.
кIвализ буюр вучиз буюрзавач?! ТахьайтIа, Рагъ акьуна цIараз, варз акуна кьураз кичIез, таза билбил хьиз кьифесда хуьзвай руш акуна, гваз катуникай къурхувалзавани, Пир Гьасан!?
-ЦIунни вацIун хура яргъалди акъвазиз жедач, гьуьрметлу ва мергьеметлу шагь-Надир. И дуьнья сара кьаз кIанзавай ваз, и зи са лиф хьтин назик руш гваз кат тавуртIа, ви тавханадиз ярашугъ экуь гъетерин вилер, чIулав пекдин бурма яргъи кифер галай сунаяр тIимил авани?
-Ви гекъигунар адетдин фекьидинбур туш, Пир Гьасан, ваз Аллагьдин патай диндин илимар чирдай дерин акьулрихъ галаз, гъуьлягъни кваз тIуьквендай акъуддай ширин мезни ганва. Амма гила кьванни ви патай, мусурмандиз кутугай къайдадин буюр, илиф лугьудай са гафни ви сивяй акъат тавунал зун муьгьтел я!
-Мугьман ятIа, ша, буюр! Зи кIвал, ам жуван кIваляй гьисаб яхъ, шагь!
--Чухсагъул. Амма зун гьакIан шагь туш, Пир Гьасан, зун Надир-шагь я! И кар ваз чир хьунухь гележегдани букара къведа. РикIел хуьх!
Ам кIвалин къенепатаз гьахьна, мугьман паталди туькIуьрнава тахтадал, хъуьтуьл хуьцуьганрал кьуьнт яна, гьар са затIунив безетмишнавай суфрадал алай няметрикай са-сад дадмишна.
-Зегьерламишнавай затIар тахьуй гьа,-вилин тумунай тамашна Надир-шагь.-Заз куь дагъустанвийриз-иллаки суьнуьйриз, шийитар акьван хуш туш. Гьа са вахтунда, чир хьухь, чунни гьа куьн хьтин алейсалам Мегьамед пайгъамбардин рехъ давамарзавай инсанар я. А куьн Абу-Букар, Омар, Осман-абур пайгъамбардин ивидин ксар тушир, адан рехъ давамарна кIвнзавай гьакъикъи сагьиб чи пайгъамбар Али тир.
-Им берекат алай суфрадин кьилихъ жедай ихтилатар туш, играми Надир-шагь. Вавай жуван стхадин кIвале хьиз, рикIин архаинвилелди са тике фу нез жеда. Чунни Шамдай иниз кIвализ атай Аллагьдин мугьманар зегьерламишиз атанвайбур туш. Чи тухумни алей салам Магьаммад пайгъамбардкай я. Чун иниз, дагъви халкьдиз жуваз чидай илимар чириз, и зегьметчи ва бажарагълу халкьдин арада са тике фу тIуьрла, кьве тике фуан хийир гуда лугьудай ният рикIе аваз атанвайбур я. Анжах хъсан краралди Аллагьдин патай шафаат къачун-чи мурад я.
-Гафар ваз хъсанбур чида, Пир Гьасан. Са зун диндарун тIимил я. АлакьдатIа, зи кьушунриз вахъ авай-авачирдакай недайди ганайтIа, пис тушир.
-Ам залай алакьдай кар я, Надир-шагь. Вуна са бисми ая, за хзанриз буйругъ гуда.-ИкI лагьана Пир Гьасан къецел экъечIуник кваз, Надир-шагьди, вичин адетда, пуд сеферда кап янамаз, къецел алай рикIинай адан нуьквер, а патал алай кIваляй Пир Гьасанан руш экъечIна.
-Лазим шей авани, Надир-шагь?-Хабар кьуна руша.
-Чай гъидай адет тушни, чан играми бикее?-жузуна чпин чIалалди. Руш, а патал алай кIваляй сомовар ва кьве истикIан, кьве къаб гваз атана, зарзазвай гъилералди, чай цана. Амма рушан чин кIеви тир, суфат аквазвачир.
-Куьн Пир Гьасанан къаравуш яни, бике?
-Чаз къаравушар кьун чидай адет авач. Зун адан руш я, шагь.
-Руш!? Акъуда кван ви чина авай келегъа!
Руш, и гафар япарихъ галукьайвалди, а патал алай кIвализ хъфена. Мад ада вичин чин ина къалур хъувунач.
Пир Гьасан сабурлу камаралди кIвализ хтана. Адаз ракIарив тилисимда тунвай хьтин кас-нуьквер акуна. Шагьди адаз вилеринбур авуна, ам экъечIна.
-Пир Гьасан, вахъ галаз дагълар хъсан кьунва. Маншаллагь! Заз, вучиз ятIа, и къайи шагьвар авай дагълар анжах гатун чими вахтара къайи булахрин церикай дадмишдай, кьакьан рагара авай суван цIегьерал гъуьрч ийиз кIанда. Вахъ галаз дагълар кьунин шартIарикай сад, инал зи вилик чай гъайи бикедин чин заз хъсандиз акунач, амма адан семеркъандин кагъазар хьтин гъилерин хамунин лацувили шагьибвал ийизва хьи, Шамдин ракъари кана, къумари гъумручI авунвай рангунин иеси тир ваз, Къафкъаздин ханумдиз ухшар авай бике хьуну-мад идалай хъсанвал жедани? Руш, ам за вахчуда1-Пир Гьасанан чиниз лацу цлан ранг яна.-Ваз къурху жемир. Адакай зи тавханада авай вири гуьзелрин арада сад лагьайди ийда. Шад хьухь! Вун Надир-шагьдин яранбуба хьунал! Им тIимил яни?! Вун тахьайтIа, ина вуж я, и вагьши дагъвийрин арада? ГьакIан са фекьи.
-Шагь, вун сагърай, руш эвленмишдай вахтни хьанвач.
-Зун ви гъавурда хъсан акьуна, Пир Гьасан, рушарин яшар хьанвани, хьанвачни, бармакди ягъайла чир жеда. Амма зи гарем, гьелелиг ви рушан суфат заз акунвач, амма адалай тIимил гуьрчегбур авачиз туш. Мехъер ийиз зани тадивал къачузвач. Зи вилик, ви руш вахчунилай вилик квай жавабрар месэлаяр, яни Дагъустан, Къафкъаз, рагъ акIидай патар вахчунин, дуьньядин агъавал авунин буржар кума. Вун архаин хьухь. Ам за мехъерин йикъай тIвар эцигдалди, какадин къене авай къиб хьиз, гар галукьар тийиз, къай акъур тийиз хуьда.
-Заз, жуван гъиляй вуч къведатIа ийиз вердиш шагьдиз, а ви бике руш, данавурди суьруьдикай кьуна кIел хьиз гваз катиз кIанзавайди туш. За ваз рурахъ гьихьтин пишкешар гудатIа чидани ваз!?
-Захъ пишкешрихъ маса гудай руш авач, Надир-шагь! И дагълар аку, гьикI ава заз, абур вири зибур хьиз. Вучиз лагьайтIа, жуван хъсанвиляй ятIани чидач заз, я туш хьи, инин лезгийрин хъсанвиляй ятIани, амма захъ ина арадал атанвай мал-девлет-лапагрин суьруьяр дагъларин чIурара къекъведайла, гьич сада кьванни, «и дагълар чибур я, Шамдай атана и дагълара суьруьяр хуьдай ихтиярар ваз садани ганвач»-лугьудай келима кьванни лагьай кас заз ина акунач. Зазни абур гьакьван мукьва я.
-Яда, кьарай атIай кас, багъишламиша, зай алачиз акъатай ихтилат я. Я гьуьрметлу яраббуба лагьайтIани жезва, за ваз ийизвай пишкешар инай туш!
-Гьинай ятIани, квелай Аллагь рази хьурай, заз кIандач. Зун секинз тур, Надир-шагь.
-Вуна сифте яб акал, ахпа сив ахъай. И къванерин харайра завай къизилгуьлдин цуьк туна физ жедач. За ваз адахъ Дербентда Дузлах, Къишлах, Бакудай нафтIадин вирер.. Вун ахпа за ваз къул чIугуна, печат алаз гузвай чарариз тамаш, кIамаш! Ахпа ая ви угь, цIугь! Ша кван, вуна зун къаршиламишай къайдада зи кьушунарни къаршиламишнаватIа акван.-Абур къецел экъечIна. Адаз къве къванцел эцигна, гум акъатзавай кьве кIарас кузвай чкадал алай гъвечIи къажгъан акуна.
-Я Аллагь раиз хьайи кас, и къадгъанда авай хуьрек вуна зи тум-кьил авачир кьадардин кьушунрикай шумудаз гана, тухар ийида?-Хъуьрена.
-Кьушундизни бес хьайила, хуьруьз гудайдини жеда, шагь,-жаваб гаила, Надир-шагь муьгьтел яз амукьна. Риваятдин чIалахъ хьайитIа, хуьрек артухни алаз хьайила, хуьруьнвийрикай са шумудаз недайди хьаналдай.
Хпеж Къурбан
Эренлардиз
Ша, къведайбур Шалбуз дагъдиз мугьман жез.
Гьарамдикай туба уна, гьалал нез.
Вилерилай ахмиш хьана, накъвар къвез,
Ша, мугьман жен Эренлардиз, эй эллер!
КIан хьуналди акварди туш ан ери,
Эвлияр кIватI хьана ана лап вири.
Женнет жеда аниз фейи касдин ери,
Ша, мугьман жен Эренлардиз, эй эллер!
Акьуллуяр йиса садра физ ава.
Эвлийри чун гьаси лукIвар хуьз ава.
Бязи халкьар вил галаз рекьиз ава.
Ша, мугьман жен Эренлардиз, эй эллер!
Рекьиз экъечI гьар са инсан зикир ийиз.
Шукур ая чун халкь авур Халикьдиз.
СиратI куьрпуь икI агъади гуда дуьз.
Ша, мугьман жен Эренлардиз, эй эллер!
Илгьи Первердагар, Вун я хьи Сад.
Валай гъейри панагь авач хьи мад.
Гьар са касди лугьур ишез, айиз дад,
Ша, мугьман жен Эренлардиз, эй эллер!
МутIлакь жемир куьн а кьадар дуьньядиз,
Сурун къене жеда, валлагь, куьн ажиз.
ЭкъечI гила гьар са кас зикир ийиз,
Ша, мугьман жен Эренлардиз, эй эллер!
Низ жагъана дуьньядикай хъсанвал?
Гьидан къени авуна эхиратдин кIвал?
Анун къене, валлагь, жеда чун бейгьал.
Ша, мугьман жен Эренлардиз, эй эллер!
Ша, ин фана дуьнья терг айин.
Жавагьир я, валлагь, и чав гвай дин.
Агъур суваб я, валлагь, аниз фин.
Ша, мугьман жен Эренлардиз, эй эллер!
Зерре асул авайди туш дуьньядиз,
Вал ашукьбур жеда хьи вири ажиз.
Гьар кткана сефер жедач ихьтин дуьз.
Ша, мугьман жен Эренлардиз, эй эллер!
Ша, куьн килиг и дуьньядин ахирдиз.
Халикьди халкь авуна чун вири рекьиз.
Къаст ая куьне ан мубарак Шагьдиз физ,
Ша, мугьман жен Эренлардиз, эй эллер!
Найнет ая куьне кафир шейтIандиз.
Агъадин къаншарда тижервал ажиз.
Ният ая куьне эвлуярун зиярат айиз.
Ша, мугьман жен Эренлардиз, эй эллер!
Фикир ая сурун къене жедай азабдиз.
Хабар кьадай Мункар, Никир атун дуьз.
Агъадин къаншарда тижервал ажиз,
Ша, мугьман жен Эренлардиз, эй эллер!
Исрафилди гьарай уна, яяйла сур,
Гьарусатдин чуьлда жеда чун гьазур.
Агъади ана чаз тагудайвал зур,
Ша, мугьман жен Эренлардиз, эй эллер!
Гьар са кас ажуз жеда магьшердин къуз.
Хайи бубадиз жеда суваб дакъуз.
Эвлийрикай куьмек жеда, валлагь, а къуз.
Ша, мугьман жен Эренлардиз, эй эллер!
Хпеж Къурбана лугьун квез агьвалат.
Кафир иблис тижервал чал гьавалат.
АлукI тийирвал чал жегьеннемдин халат.
Ша, мугьман жен Эренлардиз, эй эллер!
ДАГЪЛАРИН ХАНУМ
«Дагъларин ханум» тIвар алай рикIел хкунра Ахцегьрин къеледин комендантдин руш Нинади къейдзава:
«…Чна Дакъузпарадин наибдин кIвале тIуьн незвай. Пакад юкъуз чун цавун аршдиз хкаж хьанвай зурба Шалбуздагъ галай патахъ рекье гьатна. Жуьреба-жуьре гзаф кьадар гуьзел цуьквер авай и дагъдиз цуькверин дагъ лугьуз жедай. Джа-Мирзеди лагьана хьи, Шалбуздагъдин акунар Арарат-дагъдин акунриз ухшар я. Иниз атай немсди Шалбуздагъ-Швейцариядин Алпийский дагълара авай Кьибле патан Тиралдиз тешпигь я лагьана. Ина кьве пIир ава: Пир-Сулейманан пIирел элкъвей кIукI ала. Пiирел неинки чкадин агьалияр, гьакI татарарни(аквадай гьалда кумыкар я) Нухадай тир эрмениярни (удинар)- абур эрменийриз гужуналди элкъуьрниавай куьгьне лезгийрин таран са кIукI я- зияратдиз къвезвай. Сулейман бубадиз (эрменийри Соломон лугьузва) ам кьейила лацу лифери адан мийит Шалбуздагъдиз тухвана. Ам дагъдин лап кIукIни кукIвал кучуднава. Ам Сулейманан пIир я. Адан тIвар алай мискIин дагъдин кьибле пата ава. Инай Игъиррин хуьр аквазва. Адан патав чкIанвай къелейрин цларни аквазва». Муькуь пIир, за кьатIизвайвал, адан гъвечIи стха Пир Гьасананди я.
Пир Гьасаналай, вич авай чкада мусурман дин халкьдин арада машгьур авунихъ галаз сад хьиз, гьа чIавуз вичихъ куьгьне диндин адетар мягькензамай Миграгърин, Къурушрин жемятрин арада, ацукьун-къарагъунин цIийи адетар тунивди, диндин рекье къуллугъ ийизвай девлетлу инсанрив, кесибар патал садакьаяр ва маса мергьеметлувилер авуникай, неинки и дуьньядал, гьакI эхиратдин эбедлух кIвале, чилин винел фейи уьмуьрда, жуваз чизни ва тийижиз ахъа хьайи гунагьрилай гъил къачуниз, Аллагьдин патай еке рагьим жедайдахъ инанмишриз, алакьариз хьана. Вири и сувабдин кIвалахар ада сифте нубатда вичелай чешне къачунлай башламишайла, адалай маса девлетлуйрини чешне къачуз эгечIна. Виринра девлетлуйрилай кесибар пара авай чIавуз, Пир Гьасанан гафарни кIвалахар сад яз акваз, адаз халис михьи инсандиз хьиз тамашиз хьана. Адалай алава яз, ам а кьадар илимрин дерин сирер чидай инсан хьана хьи, чна инал Надир-шагьдин кьушундиз са гъвечIи къажгъанда авур тIимил хуьрекдикай гьикI бесариз алакьнайтIа, гьакI маса аламатдин кIвалахарни ийиз акуна.
Чнадин агьалийриз чпин атабубайрилай амукьай риваятрай чир жезвайвал, Пир Гьасанахъ, халкьдиз садакьаяр гун йис-сандивай артух хьунихъ галаз алакъалу яз, девлетар, малкъара, лапагрин суьруьйрин кьадарарни алава жез башламишна. Кьакьан дагълара хуьзвай суьруьйрикай ацай нек, махсус гунгара аваз Текидал хкведай фири некIедин ва цин линияр советрин власть жедалди амазмай. Хуьруьн жемят а кьадар сад-садахъ галаз хатурлу яз яшамиш жезвай хьи, са дидединни са бубадин веледар чеб чпив дакьазвай са бязи хизанриз текивийрин гьуьрметлувал къалурдай. И сад-садахъ галаз ислягьвилелди, чIехиди, гъвечIиди чиз яшамиш жез, кIеве гьатайдаз гъил яргъи ийидай адет-гьа Пир Гьасан бубадилай аламай ирс я.
Гьар йисуз, йисан гьи вахтунда хьайитIани, Сад Аллагьдивай чпин рикIе авай мурадар кьилиз акъатун патал, кьилиз акъатай мурадрин гьуьрметрай хиве кьур садакьаяр гун патал, Текидихъ къвезвай кьван инсанри, гзаф вахтара, гузвай садакьайриз лапагар и хуьруьнвийривай маса къачузва. Жув ихьтин дуьшуьшриз кьисмет хьана, пIирел атайла, жуван вилералди акур крарикай рахазва. Лапагрин иесийри, масанра савда авуна гузвайдалай, Пир-Гьасад бубадин гьуьрметдай, къимет агъуз авуна гузва. Адалай алава яз, заз са шумудра, маса къачунвай гьайванар, къурбанд хьайи пIирез мукьва жедайла, чебни гьайванар и кардал шадбур хьиз, дуьз чеб кьасабдай чкадал фена акъвазда. Садакьа гун кьилиз акъудунин кардани абуру гъилер къакъажна зегьмет чIугваз, атанвай инсанриз куьмекар гуда. Садакьа хуьруьз паюнин кардани, ина авай, зун фейи чIавуз 48 кIвалин векилар атана, чпиз атай пIирен пай гайи аялар «Аллагьди кьабулрай» лугьуз, гьуьрметлувилив къачуна хъфида. Са сеферда садакьа гудайла, за кьасус патал садакьа къачуз атай аялрин сагьибрин тIварар кхьена:
Эмирсултан, Борис, Раият, Абидат, Тагьир, Паша, Эрзиман, Муса, Назир, Айдабег, Роберт, Мегьамедагъа, Пирали, Мамедшах, Арабшах, Гуьлагьмед, Камал, Айдемир, Гуьлмурад, Султанагьмед, Мухтар, Рамин, Мугьубат, Несредин, Эфзел, Сергей, Айбала, Мурад, Мукаил, Бике, Сервет, Керим, Умет, Жамирзе, Изафидин, Нобиль, Минаят, Сафидин, Эседуллагь, Юзбег, Эскендар, Мегамед, Дестебег, Тофик, Айдунбег, Катиб, Намет. Гьа чIавуз и ксарин хизанар авайди заз чир хьана.
Пир Гьасанан бахтлувал ам тир хьи, пара кьадар хъсан ксарикай рагьметдиз фейидалай гуьгъуьниз, сурарилай эквер акваз ва срарал фейи чIавуз регьиар жез, пIирериз элкъвезвайтIа, адакай чан аламаз михьи кас хьана. Мад са месэла ава. Мусурман диндин бине кутунвай вилаятра, Пир-Сулейман, Пир Гьасан хьтин михьи ксарал шейхерин тIварар акьалтзавайла, пIир лугьунин адет, зун ягъалмиш туштIа, Иранлуйрихъ галаз алакъалу месэла я. Им заз чидай гьалда, чеб арабустан уьлквейрикай сад тир Шамдай (Сириядай) дин чукIуриз атанвай адетдин ксарикай пIирер авунихъ, Надир-шагьдин девирдилай башламиш жезва.
Эгер чаз, Пир-Сулейманахъ веледар хьана чидачтIа, ам фадлай Азербайджан, Дагъустан ва маса мусурман уьлквейра машгьур зияратдиз элкъвенватIа, Пир Гьасанни гьа вичин стха хьиз, пара кьадар чкайра машгьур зияратдиз элкъвенвай макан я. Заз инал са кар къейд ийиз кIанзава. Захъ галаз пара кьадар инсанар рази жедайдини умудлу я. Эренлардиз, иллаки Пир-Сулейманан зияратдиз дегь заманайрилай инихъ, Дагъустан ва Азербайджан патай къведай инсанрин рехъ, Пир Гьасанан пIирелай башламишна, Пир-Сулейманан пIирал фидайди тир. И къайда анжах и мукьвара дегиш хьанва. Чiехибурун ихтилат-суьгьбетрихъ яб акалайла, Меккедал фена, Мединади- с.а.с.Магьаммед пайгъамбардин сур авай чкадал тефена хтун, гьаждай гьисаб тийизвайди хьиз, Пир Гьасаналай кам яна, адан чIехи стха Пир-Сулейманан пIирел финин дережа тамамди тежезвайди яз гьисабзавай.
Гьелбетда, Пекидилай яна Эренлардиз фидай рехъ са кьадар четинди ва къулайсузди я лугьуда. Амма мурад патал чна регьят рекьер жагъурзавайди туш эхир. Гьа са вахтунда, гьар са зияратдиз физвай касдиз, вичин хушуниз кIандай рехъ хкяйдай ихтияр ава. Сада четин рехъ хкягъайтIа, мумкинвал авар кас неинки алай вахтунда кардик кутунвай, пIирен лап мукьварив кьван улакьра авазни физ жеда. Аллагь рази хьурай гьа и цIийи ва регьят рекьер туькIуьрай мусурман стхайриз. Абуру чIугур ва чIугвазвай зегьметар къимет авачир кьван хъсанбур я.
Заз, адан невейрикай сад тирдаз, Текидал фин кьисмет хьана ва а чIавуз Пир Гьасан бубадин пIирен гуьмбет-мовзолей, алай вахтуниндалай са кIуз куьгьне тир. За жуваз рикIел хуьнин шикил хьун патал, миресрикай тир Эфзелахъ галаз анал фейила, (кутугай кар туштIа, зи гунагьрилай Аллагьди гъил къачурай) пIирен шикил чIугуна. Ам захъ къедалди ама. Им 1993-йис тир.
Пир Гьасан бубадин пIир 1996-йисуз туьхкIуьр хъувуна. ПIир цIийи кьилелай туьхкIуьр хъувурбур: Назир, Эседуллагь, Играмудин, Пирали, Абумислим, Закир, Пир Гьасан бубадин талукь невеяр тир Пирбудагъ, Эфзел, Паша, Муьгьуьббат я. Зияратдин дарамат, хуьруьвай къакъатна, кIеняй гургурдин ван ацалтна авахьзавай вацIун кьилел, гарун ширширдин ванцел тIебиат машгъуларзавай незир алай тамун къерехда-багъда ава. Сурар элкъуьрна кIевнава. МискIин патал герек хьунилай гъейри маса крар патал и тамай кIарас атIун еке гунагь яз гьисабзава. А пIире Мизан-терезар ава. Аквадай гьалда абурун метлеб, вири са гъиляй, са виляй кьун ва инсанрин арада тереф тун тавун я.
ПIир цIийи хъувур йис иллаки кьетIенди хьана, -лугьуз рикIел хкизва, алай вахтунда Дербентдин ракьун рекьин патав гвай почтадин начальник текиви Пирметов Алимурада,- 18-июлдиз и къурбанд хьайи пIирел неинки са текивияр, аниз пара кьадар чкайрай эфендияр, къунши хуьрерин жемятар кIватI хьана, атабуба Пир Гьасан, адан стха яз Шамдай атай ва алай вахтунда еке тир зияратдин макандиз элкъвенвай Шалбуз дагъдин экуь къаш тир Пир Сулейман рикIел хкана, дуьаяр кIелна, Сад Аллагьдивай мурадар тIалабна ва садакьаяр гана.
1998-йисан 9-июлдин Лезги газетда текиви, Ватандин ЧIехи дяведин иштиракчи, хъсан инсан, бажарагълу шаир Жамал Чигалиева «Пир Гьасан бубадин мевлуьд» тIвар ганвай макъалада, гуьмбет цIийи хъувунвай ксарин тIварар кьуна, ихьтин шиирни гузва:
Дуьньядин винел гьар са куьнлай гуьрчегди,
Зи диде ватан-Текийрин хуьр тушни бес?
Пак дагъларин къужахдавай хунча хьиз,
Нурлу гуьмбет Гасан буба тушни бес?
Гьар са рекьяй дережадиз виневай,
Хазина хьиз, къизил къелед къеневай,
Незирлу тир Эренлардин гиневай,
ТIебиатдин хунча тушни Текияр?
Гуьмбет цIийи хъувурбуруз:
Нуьсрет гуй ваз, уста Назир,
Ви зегьметар туш халкьдиз сир.
Шикил хьтин туьхкIуьрна пIир,
На машгьурна Текийрин хуьр!
Ваз баркалла, ваз аферин,
Намуслу хва-абур хуьруьн.
Эскендар, а ви нехишар,
Алайбур я чи алхишар.
Ви мурадни фена кьилиз,
Нур гуй, яллагь а ви кIвализ.
Халкьдихъ галаз милиз-милиз,
Рахадай мез сагъ хьуй Закир!
Баркалла ваз, Абдуселим,
Вун алайлагар жеда ким.
Гуьмбет хъийиз хьана зирек,
ЧIехи Аллагь хьуй ваз куьмек!
Малаикдиз ухшар Рустам,
ПIирел гайи халича-гам.
Мискискарин чIехи имам,
Яллагь а ви рекьер сагърай!
Асламудин, устIар Паша,
Вилик хьурай куьн гьамиша
200-йисан Лезги газетдин 16 мартдин нумрада, хусуси мухбир Мерд Алиди «Ша, фин Текидал» макъалади икI кхьизва: «Ингье чун Дакъузпара райондин Текийрин хуьре ава. Пак ПIир Гьасан бубади бине кутур маканда! Гьар гатуз иниз зияратдиз къуедайбур гзаф жезва. Текивийри рагьметлу шейхдин сурал эцигнавай мавзолей ремонт хъувуна, къайдадиз хканва. ПIирел атана, чпин мурадар-тIалабунрихъ галаз инсанри кьейибурухъ дуьаяр кIелзава, чан аламайбурун рикIериз теселлияр гуз, садакьаяр пайзава. Текийрин хуьр, Къурушрин ГЭС далди машгьур я. (Белки инал экверин станция эцигайбуруз адал Текийрин тIвар эцигнайтIа, дережа агъуз жезвай хьиз хьанайтIа? (автор) ГЭС-дал,, вич эцигай 1951-йисалай башламишна, Текийрин кьегьел рухвайри, икI месела Эфзел Эмирбегова, Эскендар Исмаилова ва маса хуьруьн жегьилри кIвалахзава. Са вахтара арадал атай ихьтин гъвечIи эквер гьасилдай цин станцияр чахъ пара кьадар авайди тир. Чухсагъул и текивийриз! Къурушрин хуьр арандиз куьч хьана лагьана, чпин макандин ишигъ абуру туьхуьрнач. (автор) И дагъдин са кIамал эцигнавай и ГЭС-ди гьасилзавай 300 киловаттдив агакьна электроэнергия, Дакъузпара райондин вири хуьрериз бес эежва.
Дакъузпара райондихъ 2001-йисалай «Эренлардин сес» тIвар алаз махсус газет акъатиз башламишна. Газетдин кьилин редактор А.С.Асваров. За 2002-йисан январдин 18 даз акъатай газетда ихьтин шиир чапнава:
Гьаким Къурбан
Миграгъ-наме
Тарихдин сакъйаяр, делилар ва малуматар ганвай ктабда:
Пир Сулейман ва Пир Гьасан-Тахминан пуд виш йисан идалай вилик Арабустандай, (Шамдай) яни Сириядай атана. Абуру сифте Миграгъа акъвазна. Пир Сулейман Шалбуз дагъдин къуза пата, Лгар лугьудай хуьре ацукьна, Пир Гьасана Миграгърин чилел, иесийривай ихтияр къачуна, цIийи хуьр кутуна: адан тIвар Теки хьана.
Сулеймана ва Гьасана чкадин инсанриз мусурман диндин шартIар чирзавай, адалат чукIурзавай ва чпелай халкьдиз ахлакьдин чешне къалурзавай. Савадлу ва камаллу стхаяр халкьдиз истеклу хьана. Сулейманни Гьасан гьеле чпел чан аламаз михьи ксариз-пIирериз элкъвена, инсанри абурун тIварар, «пIир» гаф акализ, лугьуз хьана.
Пир Сулейманаз аял-куял хьанач, ам кьудкъад йиса авай къужа яз, кьена. Сур эгъуьнна, лгавийриз Сулейман буба кучудиз кIанзавайла, аламатдин дуьшуьш хьана лугьуда: са луж лифер-малаикар атана, мейит къачуна, Шалбуз дагъдиз тухвана, кучукна. Шалбуз дагъдин кукIва, гьуьлелай алцумайла, саки 4000 метрдин кьакьанда, Пир Сулейман бубадин гуьмбет-кIвал, адан къене кьилихъ мрамор къван галай сур ава. Ам фадлай Кьибле Дагъустанда ва Кефер Азербайжанда мусурманар (сунияр) автор. патал багьа зияратдиз элкъвенва. Адаз-Эренларни лугьуда. Сулейманан пIирел и цIарарин авторни кьве сеферда фена. Сулейманан пIирен машгьурвилин гьакъиндай ихьтин куьгьне мисалди шагьидвалзава: «Ширванда-Шихлер, Дербентда-Къирхлер, Шалбузда-Эренлер», яни пуд вилаятда пуд зурба зиярат-пIир ава. Иридра Шалбуз дагъда авай пIирел фейила, са сеферда Меккедиз гьяждал фейидай гьисабзава.
Шалбуз дагъда авай зиярат художественный литературадани малум я. Месела, 19-20 асиррин шаир Хпеч Къурбана теснифнавай «Шалбуз дагъ» ва «Эренлар» шиирра, (Чна абур агъадихъ гуда автор.) «Вил атIудач дуьньядихъай» ктабда (Махачкала, 1994) гьатнава. Абурай малум жезвайвал, шаир Шалбуз дагъдиз зияратдиз фена ва адаз а ерияр гзаф бегенмиш хьана. Шаирди вичиз акур чкаяр: шейх Мегьамед ацукьай къван (Мегьаммед Ярагъи СулеймананпIирел фейиди чаз сифте яз Хпеж Къурбанан шиирдай чир жезва), Ирид булахар, Сулейманан Гуьмбетди къуба, Дагъда авай мискIин, Гьамбал акьахай къван ва элкъвена хъфей рехъ: йиф акъудай карвансара, Грарин хуьруьн хев…галай-галайвал къалурнава. Шаирди Пир Сулейман араб, Мегьаммед пайгъамбардин уьлметдикай тирди тестикьарзава.
Пир Гьасан вичин стха хьиз, лезги вилаятра машгьур кас хьана. Са сеферда Къубадай хквезвай Пир Гьасанан аса ТIагьиржал хуьре амукьна. Эвлиядин затI яз, динэгьли тIагьиржалвийри адакай зиярат авуна. (Са кьадар инсанривай ва Пир Гьасанан эвлийри, аса, Текидал чпин талукь миресрив гумаз, ТIагьиржалдал куьч жедай чIавуз, чпихъ галаз тухвайди яз тестикьарзава) Пир Гьасанни Ирандин шагь Надир дуьшуьш хьайидан гьакъиндай делилар ама. Надир шагь Миграгъ дередиз амайдакай чаз А. Бакиханован ктабдай чир жезва: «Кьуьд алукьиз акурла, Аварияда чуьнуьх хьанвай Сурхаян гуьгъуьниз фин тавуна, Надир шагь Самур вилаятдихъ, Ахцегьрихъ элкъвена... Идалай гуьгъуьниз ада вичин файтун Мискискар хуьряй шагь Дагъдихъ, анайни Кьебела шегьердихъ элкъуьрна….»(4, 139-140) Текидал акъвазайла, Надир шагь Пир Гьасанахъ галаз таниш хьана. Шагьдиз Пир Гьасанан руш бегенмиш хьана ва ам вичихъ галаз хутахна. Рушан къимет яз, Надира Пир Гьасаназ Дербентдин патавай дузлахар, Къубадай «Сийид-навур» тIвар алай паласа, Бакудин патавай нафтшадин вирер ва Шагь дагъдайни «ПIирен къванер» тIвар алай яйлах пишкешна. Шагьдин жаллатIри гужуналди тухузвай руша вичи вич ргалай вацIуз вегьена, кьена.
Яшлу инсанри рикIел хкизвай суьгбетриз гьакъикъи терефар ава: Шагьди пишкешай «Сийид-навур» паласдикай текивийри виш йисара менфят къачуна. Советрин девирда ам, хуьруьн колхоздин чил яз, чи асирдин 60-йисаралди ишлемишнай. Паласада цазвай ва майдин вацра гуьзвай тангу муха Ватандин ЧIехи дяведин ва адалай гуьгъуьнин йисара неинки са текивийрин, гьакI Миграгърин, Миграг-Къазмайрин ва маса хуьрерин жемятарни кашакай къутармишна. Инал алава авуна кIанда: «Сийид-навур» паласада цIаярик ва къиздирмадик Миграгърин жегьил чана, иллаки гуьзел рушар, гзаф телеф хьана.
Пир Гьасаназ аладун-веледун хьана. Адан невеяр, Гьасанов, Саидгьасанов ва маса фамилияр алаз, Текидал, Зугьрабхуьрел, Хуьпуьхъа, Агъа СтIалдал, Махачкъалада ва маса чкайра яшамиш жезва. Пир Гьасан, яшлу инсан яз Текидал кечмиш хьана. Ам хуьруьн къерехда (пак пIирен багъ яз гьисабнавай-автор) кучуднава. Адан сурни пIир я.
Гьар гатуз миграгъвияр Сулейманан пIирел Шалбуз дагъдиз ва Текидал Гьасанан пIирел садакьаяр гваз фида ва эвлийривай, зикирар ийиз, чпин мурадар кьилиз акъудун тIалабда.
«Под небом Шалбуздага» ктабда Текийрин хуьруькай ва адан пIирекай Абумислим Мурсалова урус чIалалди икI кхьизва:
«Селение Текипиркент расположено в живописной местности у подножья горы Шалбуздаг. Основано оно окол 500 лет назад выходцем из Сирии святым Пир Гьасаном. Подтверждением тому является имеющиееся здес святилищ (мавзолей) семьи святого Пир Гьасана. Сам Пир Гьасан похоронен вместо с со своим братом Пир-Сулейманом на священной горе Шалбуздаг. Ныне это место поломничества тысячи мусульман всего Дагестана, соседних республик СНГ и многих стран Ближнего и Среднего Востока.
В селении имеются дом культуры, непольная средняя школа, магазин, медпункт и уникальная, единственная в мире гидроэлектростанция, работающая на родниковой воде, мощность которой составляет 440 к Вт/ч. Построена в 1952 году на межколхозные средства сел Дакузпаринского района. В историю она вошла как Курушский ГЭС.
Территория, принадлежащая селению Текипиркент, составляет 990 га. Основой экономики села являются овщеводство, животноводство и ковроделие. Здесь в 110 хозяйствах проживает 280 человек; высшее образование по различным специальностям из них имеют 110 человек.
Выпускниками текипиркентской школы является ряд знаменитых лудей. Наш земляк, участник ВОВ мойор Серкер Минхаджев после возврашения с фроонта работал первым секратарем РК КПСС, а позже на ответственных должностях в средствах массовой информации, получил звание заслуженного работника культуры ДАССР, является автором несколких художественных произведений и многих публикаций. Заслуги его отмечены боевыми орденами и медалями.
Другой сельчанин – Сефедин Мурсалов-стал заслуженным работником культуры РД и известным композитором, а текипиркентец Назим Шамхалов-военнослужащий, получил высокое звание полковника. Некоторые, как Жамалдин Чигалиев, Эфзел Эмирбегов-является участнико ВОВ войны с 1939 года. а
Аллагькъулиев Сергей тоже удастоен звании заслуженного работника культуры ДР.
В наше время Текипиркент внов, как и прежние времена стал общепризнаным местом паломничества и туризма. Ежегодно тысячи мусульманских паломников (не смотря на шиитским и сунитским уклоном) посешают мавзолей Пир-Гасана, расположенный на территории селения. Все маршруты альпинистов и туристов, направляющихся к горам Шалбуздаг, Базардюзю и Шахдаг, проходят через наше селение, которые бескорыстнопринимают гостей и сопровождаютих к самым высоким вершинам Дагестана.
Сельские и районные власти прилагают мног усилий для поднятия уровня жизни текипиркентцев, которые, как и все россияне и дагестанцы, испытывают присущие переходному периоду трудности. В годы ВОВ из дальнего маленького высокогорного аула Текипиркент ушло на фронт защишать свое Отечество от гитлеровских вандалов более сорока человек., из которых 24 человека погибли на полях сражений, проявив отвагу, мужество и героизм.
Список текипиркентцев, погибших в ВОВ войне 1941-1945 гг.
1.Агакеримов Гюльбала
2.Агаларов Казанфер
3.Агаширинов Ризван
4.Абдиев Ибрагим
5.Азаев Алхас
6.Азаев Сулейман
7.Бабаев Расул
8.Гасанов Азиз
9.Гасанов Мутагир
10.Гасанов Гаджикаиб
11.Магарамов Ярахмед
12.Максудов Гафур
13.Исламов Абдулвагаб
14.Исламов Абдурахман
15.Махмудов Гаджимагомед
16.Меликов Магомед
17.Наврузов Кази
18.Наврузов Сефтер
19.Садыков Ризабег
20.Сейфаев Билал
21.Уруджев Бег
22.Сулейманов Гаджи
23.Супханвердиев Сердер
24.Чигалиев Ибрамхалил
Сажидин
Нева я зун
Архайралди Шам тир ватан,
Эхир кьисмет яз Лезгистан,
Куьреда диб авай масан,
Эренлардин неве я зун!
ТекипIирхуьр-женнет макан,
Виридалай заз ам я кIан.
Велед ятIан СтIал мукан,
Эренлардин неве я зун!
Пир Сулейман-руьгьдин буба,
Пир Гьасан-Кьил я зурба,
Квевай яргъа ятIан уба,
Эренлардин неве я зун!
Сулейманан хуьр яз кьисмет,
Шаирвилин тIуьна нямет.
Пак ксариз гъизвай рагьмет,
Эренлардин неве я зун!
Багьа я заз гьар са мензил,
Гьар са дагъдин кьакьан тир кьил.
Гьина кIвачик авуртIан чил,
Эренлардин неве я зун!
Къуллугъ ийиз халкьдиз жуван,
ЧукIурзава шииррин ван.
Яшдиз юкьван, руьгьдиз жаван,
Эренлардин неве я зун!
ТIалабун я гьар садавай,
СтIалдал ша, чи ад авай!
Кефи даим яз шад авай,
Эренлардин неве я зун!
СтIал шаир-Сажидин тIвар,
Гьар гьамиша ахъа тир вар,
Лезги халкьдин хва бахтавар,
Эренлардин неве я зун!
Газетдин гьа и чина текивидин мад са хъсан шиирни ава.
Ромин Шайдаев
ТЕКИЙРИН ХУЬР
Текийрин хуьр-Пир Гьасан пIир,
Паклуди я накьвадин сир.
Незуьр алай чка я вун,
Мусурманриз багьа я вун.
Гьава-михьи, къванер-мермер,
РикIиз хуш я экуьн сегьер.
Земзем ятар физвай тегьер,
РикI тух тежер суьгьуьр я са.
Хайи ватан-зи гьевес, чан,
Вун зи рикIин я дин, иман.
Сабур я вун зи гьар йикъан,
Чан играми, текийрин хуьр!
Берекатди хвах авай хуьр,
Диде-буба, вах авай хуьр,
Намус, гъейрат, гьахъ авай хуьр,
Ам чи хуьр я-Текийрин хуьр.
Теки хуьруькай
За и хуьруькай делилар кIватIиз башламишай са цIуд йисан вилик, Текидал 48 хизан яшамиш жезвай. Абурун тIварар за винидихъ санал ганва.
Тухумар: фекьияр, Гьажияр, Магьмутар, Эвленар, Герейханар, Кунахар, ЧIиквияр ва масабур. Са кьадар тухумар жуьреба-жуьре чкайриз куьч хьун себеб яз, абурукай Текидал кас аламач.
Са текивидикай: Пирбудагъ, адан буба-Алияр, адан буба-Агьмед, адан буба-Эмиль.Стхаяр Пирбудагъан-Биллагь-Хачмазда, Агъамирзе-Къубадай Хачмаздиз хъфена, Агъамирзедин кIвачихъ куьче янава.-ам кIвенкIвечи совхоздин директор тир. Адахъ вахар: Къизлер (Миграгъкъаз-майрал) ва Умуят, (адахъ Мегьарамдхуьре хва Надир ава) Алижевгьер, Эгьзел (Текидал) Агьмедов Биллагьанн гадаяр Алимирзе-Азербайджан ССР-дин просвешениедин министр хьана, Алим Сумгаитда юкьван са школайрикай садан директор хьана. Дигагьдал Агьмедов Вагъиф ва ТIажиб-совхозрин директорар, Агьзель-Ватандин ЧIехи дяведин инвалид. Абурун тухумдин векилар Бакуда, Сумгаитда, Хачмазда, Къубада, Дигагьдал, ТIагьржалдал, Цiехуьлрал ва масанра ава.
Мезрейрин тIварар: ПIирен багъ, Селягьан булах, МискIиндин булах, ПIирен булах, Нисинин дагъ, ЧIехи чай (вацI), МискIиндин тIул, Яр, Хасан чIурухар, Къара-су, ЧIуьдруьяр, Сурар, /ЧикIулар-мизан-терезар/ Пир Гьасанан чухва ва чухва Дигагьрин ва я Тагьиржалрин мискIинда ава. СДК-да текивийрин, яни Пир Гьасан бубадин паласа, Сийид-навур паласа, Дербентдин патарив гвай Руьквелдал кьелен чуьл-дузлахар, Уьзденан багъ, Агъа Мизре, Вини мизре ава.
Сажидин
ТЕКИЙРИЗ
Гьич са затI туш Ширван Шеки,
Чкада вун авай, Теки.
Дагълар къизил, цавар экуь,
Вун Женнетдин юкь я, заз чиз!
Фири некIед булахрикай,
Цуьквер авай яйлахрикай,
Зи илгьамдин уртахрикай,
Къушни яз талукь я, заз чиз!
ЭрчIи патахъ Рехи Шалбуз,
Акъвазнава цавуз яб гуз.
Пир-Сулейман авач ялгъуз,
Адан дуст-махлукь я, заз чиз!
Пир Гьасанни Шагь-дагъ галай,
Шейх хьиз ава Пак агъ галай,
И дуьньядал Варз, Рагъ галай,
Чун даим сагълугъ я, заз чиз!
Машгьур текивияр:
Серкер Мингьаджев
Зари ва журналист Мингьаджев Серкер Субгьанвердиевич 1912-йисуз Самур округдин Теки хуьре дидедиз хьана. Ада агалкьунралди Миграгърин мектебда, Дагъустандин чилерин техникумда ва Краснодардин партийный школада кIелна. Агъул ва Дакъузпара районра жавабдар къуллугъар авуна. Зари гзаф йисара лезги радиодин редактор ва «Коммунист» газетдин редактордин заместитель хьана. Ватандин ЧIехи дяведа иштиракна, ам пуд ордендизни медалриз, «Дагъустан Республикадин культурадин лайихлу работник» тIварцIиз лайихлу хьана.
Серкер Мингьаджев цIудралди хци макъалайрин ва очеркрин автор я. Зари 1980-йисара гьикаятдин эсерар теснифунал элячIна, ада са шумуд повесть печатдай акъудна: «Уьмуьрдин гелер», «Ялавлу уьмуьр», «Лахта тахьай иви», Кьисасчияр», «ГъвечIи разведчик» ва «РикIел цвалар». Абур лезги хуьруьн уьмуьрдикай ва Ватандин дяведикай кхьенвай эсерар я.
Серкер Мингьаджев 1996-йисуз Махачкалада кечмиш хьана.
Жамалдин Чигалиев
Чигалиев Жамалдин 1924-йисуз Дакъузпара райондин Теки хуьре дидедиз хьана. Ватандин ЧIехи дяведа иштиракна, ада гзаф йисара хайи райондин культурадин идарайра кIвалахна. Ам медалрин ва орденрин сагьиб , «Дагъустан Республикадин культурадин лайихлу работник» я. Жамалдин Чигалиева жегьил вахтарилай инихъ шиирар теснифзава. Абур «Дидедин веси», «Чан зи туьтек», «Я Кьей кпул», «Дуьньяд эхир жезва жал?», «Сувариз зи тост», «Пирасанан гуьмбетдиз» ва Лезги газетдин, журналриз акъатна, клубрин сегьнейрилай кIелзава. Заридин чIалариз ватанпересвал, инсанпересвал ва мергьеметлувал хас я. Зари Усугъчайдал яшамиш жезва.
Акимов Къ. Х. «Лезги зарияр» 2001.
СУЛЕЙМАН СТАЛЬСКИЙ РАЙОНДА
АГЪА СТIАЛДАЛ
Чаз Аллагь Таалади гьар садаз жув хайи Ватан ширин авунвайди я. Амма кьисмет лугьудай са затI ава. Ада инсан акъуд тийидай чка авач. Мисал яз къачун, кьве стха тир Пир Сулейман ва Пир Гьасан. Абурун вилаят Шам тир. Кьадар кьисметди абур, пара кьадар чими тир кьумлух чуьллерай Къафкъаздиз кьван гъанва. Тамаш садра, абуру девейрин карванра аваз ва кIвачIи рекьер атIуз, шумуд са вилаят далудихъ таз, Дагъустандин сергьятриз гъанатIа! Абурухъ галаз атай пара кьадар арабар ва диндал атай маса ерийрин инсанар генани яргъариз акъатна. Ватан ва эхират-ибур чна хкяйзавай ерияр туш. Абур чаз, кьилеллай ЧIехи тир Аллагьди кьисмет ийизвайбур я.
Вуч лугьуз кIанзава заз и гафаралди? Анжах са кар. Дуьньядин халкьар ва абурун векилар, кьисметдай акъатай ерийрин сагьибар жезва. Рагьметлу Пир Гьасан бубади, вич и гунагьар квай дуьньядай эбедлух дуьньядиз куьч жедалди, вичин невейриз са кьадар весияр тунай. Абур, лазим атай чкадал чна къейд ийида. Весийрикай сада, вичин невеяр авай Текивийриз, ина 40 далай виниз кIвалер тахьурай лагьанвалда. Дериндай ахтармиш тавурла, и весидин гъавурда акьаз четинни я. Наажайиб, рагьметлудаз вичин невеяр бинеламиш хьанвай хуьр чIехи, хзанар къалин хьана кIанзавачир? Дуьз гъавурда гьатзавай инсанри лугьузвайвал, а рагьметлудай, чеб ацукьнавай мулкунин кьадар чизвай. И гъвечIи чкадал пара кьадар инсанар яшамиш хьайила, виридаз я недай ризкьи, я дуланажагъдин къулайвилер бес жедач. Дарвилин нетижа яз, вичин невейрин арада къал-чуьруькни жеда. Им Шамдай иниз с.а.с Мегьаммед пайгъамбардин дин тваз, хатур-гьуьрметдив яшамиш хьун патал адалат тваз атанвайбурун невейрин арада къайивилер хьайила, патарив гвайбуру вуч лугьурай?
Муькуь патахъай фагьумайтIа, вацIара авай кьван ятар гьуьлериз хъфизвайди хьиз, гьулерилай къарагъай бугъадикай марфар хъижез, вацIариз хквен хъийизва. И текивиярни патарал фин кьисмет авай инсанар тушни? Гьа икI, Ватандивай яргъара яшамиш хьун кьисмет авай адан невейри, чеб хайи еридин пак накьвадикай, чпиз цIийи бинеяр жезвай хуьрериз, шегьерриз, маса уьлаятриз тухузва, ватан рикIел акьалтай берейра, а накьвадиз темен гуз, хайи ери садрани рикIелай алудзавач.
Гьа ихьтин са кьадар Пир Гьасанан невейрикай тир, алай вахтунда Сулейман-Стальский райондин Агъа СтIалрин хуьрикай бине хьанвай «Сийидрин муьллекат» тIвар алай еке тир тухум, гьикI ва вуч себебралди Текидилай акъатнатIа, кьил акъудун патал, за сифте нубатда, вишев агакьна яшар хьанвай жуван.буба Саиджамалавай, яшлу маса мукьва-кьилийривай, амле-миресривай хабарар кьуна. Агъадихъ, тахминан, яни риваятар хьиз бубайрилай невейрал атай риваятриз элкъвенвай хабаррикай за квез суьгьбет ийиз алахъда.
Суал гунни мумкин я. Заз и крар гьинай чида ва абур чирунихъ вуч метлеб ава? Сад лагьайди-зун лезги миллетдин велед я. Заз са ПекпIиренхуьруьн тарих (куьне заз багъишламиш, вучиз за чаз тарихда малум тир ПекипIиркентдикай Тек пIиренхуьр авунай. Гьикьван чна жуван лезги чIала кутугай гафар аваз, хуьр талгьана кентар лугьуз майдандиз экъечIзава? Лугьудайдазни ихтияр ава, кхьидай зун хьтиндазни) Кьвед лагьай себеб, лап кьилин себеб ам я хьи, заз жув вуж ва жуван бубаяр гьинай ятIа чирдай ихтияр ава кьван! Ахтармишайла ва жуван бубадивай хьайи ванерихъ яб акалайла, (гьакъикъатни гьакI яз жагъайла), зун лап аял чIавалай хабарар кьаз, мукьва ксаривай жузаз, жуван дувулар ахтармишиз алахъна. Къе лазимвал атай чкадал завай икI лугьуз жеда: сад лагьайди-зун бинелу агъастIалви я. Вучиз лагьайтIа, зун 1933-йисуз агъастIалви Саид-Гьасанан хва Саиджамалан хизанда дидедиз хьана. Гьа са вахтунда, Зи чIехи буба-Саид-Гьасан, вич Зугьрабахуьруьнви яз, Агъа СтIалдал алай дуст Абдул-Гьамид-эфендидин хва Абдул-Фетягь-эфендидин гъилик сухта яз кIелдайла, адакай агъастIалви хьана, рекьидалди амукьна, вичелай кьве жуьредин, яни кьве дишегьли кьисмет хьана, веледар туна. Саид-Гьасанан буба-Гьажи-Ярмет (адаз Зугьрабахуьрел зияратдиз элкъвенвай еке пIир ава, Ам хуьруьнвийри и мукьвара цIийини хъувунва. (Аллагьди сувабар кхьирай чпиз) Гьажи-Ярмет, Вини Ярагъдал Ярагъ Мегьамедан гъилик кIелай миграгъви яз малум я. Ам Ярагъ Мегьамедахъ галаз Аваристандиз акъатуникай ихьтин малуматни ава. Гьажи-Ярмета, вичихъ галаз стхавал авур ва вичихъ галаз санал Меккедиз фейи Гьажи-Мегьамед лугьудай касдин Ханум тIвар алай гуьзел руш хва Саид-Гьасаназ гъун веси авунвай. Стхайри бубадин веси кьилиз акъудни авуна. Аферин чпиз. Аваржуван рушакай Саид-Гьасан бубадиз Шихжамал (адаз Сейфудин, Мевлуьддин, Шамсудин, Навруз гадаярни хьана. Сейфудинан кьулан гада Ямудинакай, гьатта азербайджандани кваз машгьур чIагъанчи Ямудин хьана) Ам рагьметдиз фейила, чи буба чарай къужа яз, адаз СтIал Саядан тухумдикай Разия тIвар алай руш кьисмет хьана. Адакай чи бубадиз Саиджамал, Сийид, Сийид-Гьуьсейн, Алискер, Ярмет гадаяр ва са рушни хьанай. Руш абадин азардик кьена. Рухвайрикай Ярметаз Ватандин ЧIехи дяведа, Сийид-Гьуьсейназ аялар хьана, кьена, веледар амач.
Гьажи-Ярметан буба, миграгъви Шейх-Кериман, ам вич текиви Агьмед-эфендидин, амни Пир Гьасанан хва тирдакай къейдер кхьенвай Кьуркьан аваз, ам чи бубадални Саид-Гьасан бубадилай атай Кьуркьан аваз, тарихдин цIарар хуралай рикIел хвена, Чичандай Саид-Гьасанан бубадин тIварцIелди атай мугьман аваз, гьадаз багъишна, кьвед лагьай, вичи менфят къачур кьуран, гилани чахъ ама. Са гафуналди, завай икI кхьиз жеда: Зун-Сажидин-Саиджамалан, ам-Саидгьасанан, ам Гьажи-Ярметан, ам Агьмед-эфендидин, (адан пIирни ава. Адакай чун винидихъ раханай), ам Шейх-Кериман, амни Пир Гьасанан неве я.
Пир Гьасанан невеяр фад девирра куьч хьана, Сулейман-Стальский ва Мегьарамдхуьруьн районрин хуьрера яшамиш жезва:
ЗУГЬРА,АХУЬРЕЛ
Текидилай Пирасанан невейрикай Ярмет тIвар алай кас, Мегьаммед Ярагъидин девирда медреса кIелайбурукай сад я. Адаз вичин диндин кIвалах Зугьрабахуьрел тухун кьисмет хьана. Ина мискIин туькIуьрна ва адалатлу са кьадар кIвалахар авур ам, вичин диндин михьивилиз, несилдиз килигна, хуьруьнвийриз ва къунши хуьрерин агьалийриз ам чан аламаз пIир хьтин кас яз жагъана. Адахъ и хуьре еке тухум хьана. Адан гадайрикай 1877-йисарин бунтарин кьилера акъваздайбур хьана, сад абурукай Сибирдиз акъатна, хуьруьзни хтана. Абурун Мегьаммед Ярагъидин, АтIлухан эфендидин несилрихъ галаз еке тир алакъаяр аваз хьана. Гьа ихьтин гьуьрметдин лишанрикас сад яз, Гьажи Ярметан гада Саидгьасаназ пулсуз Агъа СтIалдал медресада чирвилер къачудай мумкинвални хьана. И бахтунай, Саидгьасановрин са кьадар несилриз агъастIалвияр жедай кьисметни хьана.
Алай вахтунда Зугьрабахуьрел «текийрин» тухумдикай еке тир хуьр арадал атанва. Гьажи Ярметан тухум-ам вичин эвледрикай рухвайриз сусар гъана,рушар гъуьлериз гана, ненки зугьрабахуьруьнвияр, гьакI къунши хуьрерани текийрин миресар пара кьадар хьанва. Алай вахтунда Зугьрабахуьрел агъадихъ тир миресар ама.
ЦIИЙИ ХУЬРЕ
Алай девирда чпикай са шумуд кIвал хьанвай Абдулфетяховрин са неведи, вичиз чидайвал, чпин бубаяр икI рикIел хкизва: Рамазан, адан гада Мурадали, адан гада Абдулфетягь, адан гадани Мурадали, адан гадаяр: Абдулвагьаб ва Мингьажидин. Мингьажидина пара кьадар йисара, Кьасумхуьруьн МРО «Селхозтехникада» чатухъанвал авуна. Алай вахтунда Хъуьпуьхъиз куьч хьайи текивийрикай юкьван жуьредин «Текияр» тIвар алай тухум яз, куьгьне хуьре, ЦIийи хуьре яшамиш жезва.
ХЪУЬПУЬХЪА
Виликан девирда, Текидилай къарагъай эфендийрин, жерягьрин ва жуьреба-жуьре маса пешекаррин жергеда, Куьре ханлухдин Хуьпуьхъиз атайбурукай, и хуьре Рамазан лугьудай чатухъан бинелу хьана. Хъуьре «Текияр» тIвар алаз кьве кIвал-кьве хизан арадал атана.
КЬАСУМХУЬРЕЛ
Сифте Кьасумхуьрел бине кутур тухумрикай тир Пирасанан невейрикай тир Яралидин гада Пирасан, чпи лугьузвай гафариз килигна, гьа чIавузни и округдик квай аран пата Оруж убадал куьч хьана. Пирасан-Кьасумхурел кар алакьдай ва гафуни атIудай инсанрикай сад яз, са бязибуруз и кIвалах хуш атанач. Гафарай гафариз атайла, адаз «къураба» тIвар къуьхуьнарна. Са гафуналди, адаз лагьана хьи, Кьасумхуьруьн жемятдин арада гьар гьи месэла гьялиз хьайитIани, чкадин бинелу ксариз рахадай ва кар кьетI ийидай меслятар къалурдай ихтияр ава, къурабайриз ваъ!
МАГЬАРАМДХУЬРУЬРУЬН РАЙОНДА
ОРУЖБАДАЛ
Алай вахтунда, Пирасанан гадайрикай сад тир Магьмудан невеяр ЦIийи хуьре яшамиш жезва, Насиран хзанар Оружбадал ала. Адан са гада Раид Москвада ава, садни Дербентда.
САМУРДА
Самурда, Зугьрабахуьрелай куьч хьайи Пирасанан неве Шихжелилов Мизамудинан рухваяр Шихжелил, Шихсаид яшамиш жезва
БЕЛИДЖДА
Белижда, Шихжелилов Седредин ва адан стхадин хзанар яшамиш жезва.
Пир Гьасанан невеяр Азербайджан Республикадин шегьерра, районра ва хуьрера пара кьадар ава.
ЗИЯРАТДИН ЕРИЙРИКАЙ АЛИМРИН КЕЛИМАЯР:
ШАЛБУЗ ВА ТАМИР. Циферилайни цавуз хкаж хьанвай Шалбуздагъдин пIирерин яйлах авай Дагъустан, зияратдин Памир авай Таджикистандив гекъигзава.
ШАЛБУЗДАГЪ ВА ОЛИМП. Зияратдин макан тир Шалбуздагъ, Герекрин мифдин чIехи аллагь Зевсаз жагъай Олимпдив гекъигзава.
АЛ-БУРЗИ. Са шумуд виш йисарин идалай вилик с.а.с. Мегьаммед пайгъамбардин невейрикай тир шейх Ал-Бурзи Шагьдагъдиз атун кьисмет хьана. Вичихъ галаз атай кьушунри, лезгийрин арада диндин дяве ийизвай макъамда, шейх Ал-Бурзи женгериз акси яз, Сад тир Аллагьдивай инсанрин рикIериз сабур ягъун патал пIирерин яйлах тир Шалбуздагъда йиф-югъ талгьана дуьаяр ийиз хьана.И ерияр ширин хьайи ам яргъалди ина яшамиш хьана ва Шалбуздагъда эхиратдин кIвални хьана секин хьанва.
АЛЕКСАНДР БЕККЕР. 19-виш йисара иниз атун кьисмет хьайи алимди, уьмуьрлух яз муркIадин бапIах алай кьадар авачир кьван кьакьан кукIушар алай кьилериз, багьа къагьа къашарив безетмишнавай Къавкъаздин кьилел алай таж я лагьанва.
БАЗАРДЮЗЮ. Текийрин кьилихъай цавун аршдиз хкаж хьанвай, садрани цIаран тийидай муркIадин бапIах алай кьакьан дагъ, гьуьлелай саки 4416 метр кьакьан я.
Сажидин
Базар-Дуьзуь
Базар-Дуьзуь-дагъдин кIукI я муркIадин,
Дуьнья амай кьадар цIаран тийидай.
Самурдин вацI-Шагьтир Лезги накьвадин,
Берекат гвай ерли кьуран тийидай.
Базар-Дуьзуь,Шагь-Дагъ,Шалбуз-кьуьзуь я.
Абурун затI амач такур вилериз.
Шарвили чи къагьриманрин Къази я,
Азадвилихъ эверзавай эллериз.
Базар-Дуьзуь-зун вал ашукь са кас я.
Кьакьан аршда кьил гьамиша виневай.
Сабурлувал такабурлу ваз хас я,
Лезги дердер пар хьтин кьве къуьневай.
Базар-Дюзи- кьакьанвилел 4466 метр ала.
ШАЛБУЗДАГЪ-кьакьанвилел 4142 метр ала.
ЯРУДАГЪ -
КАТИН-КЬИЛ – 2788 кьакьанвилел метр ала.
(Са кьадар делилар «Под небом Шалбуздага» ктабдай ва маса журналрай къачунвайбур я.)
Сажидин
Тунач са шикил
ЧIехи бубади тунач чаз шикил,
Девирдин адет чIуриз кIан тушиз.
Жагъанайтшани устад тир векил,
Адан кьилел хар къуриз кIан тушиз.
Белки бубади тунач чаз шикил,
Ам чIугваз чидай устIар авачиз.
КIан хьанач жеди хьун тек яз векил,
Вичин девирдин дустар авачиз.
Жерягьвални дин тир адан пеше,
Герек атайдаз ийидай куьмек.
Куьреда ада шумуд сад нече,
КIвачел акьалдар хъувуна зирек?
ЧIехи бубади чIугунач зегьмет,
Эвледриз вичин девлет хьун патал.
Къазанмишайди я тек са гьуьрмет,
Эхират кIвале хевлет хьун патал.
Автординкай
Сажидин Саидгьасанов 1933-йисан 2- майдиз, виликан Кьасумхуьруьн райондин Агъа СтІалрин хуьре колхозчи хизанда дидедиз хьана. Ирид лагьай класс – Агъ СтІалдал, цІуд лагьай класс Кьасумхуьруьн юкьван школада акьалтІарна. Советрин армиядин жергейра къуллугъна.
Саидгьасанов Сажидин комсомолрин эцигунар кьиле физвай вахтунда къунши республика Туркмениядиз В.И.Ленинан тІварунихъ галай Каракумдин каналдал кІвалах ийиз Мари шегьердиз физва. И шегьерда ада машинист-дизелист, моторист широкого профиля ва машинист-экскаваторщиквилин са шумуд пешедай чирвилер къачуна, каналдал «Сормовец»-12 земснарядда, экскаваторщик яз са шумуд йисуз кІвалахна. Ибур гележегдин шаир Сажидинан, чІехи шаир СтІал Сулейман къекъвей рекьерихъ мукьва хьун хьана. Фялевили шаирдиз зегьметдин къадир чир хьана.
Сажидин Саидгьасанов Ватандихъ хтана. КІелунал рикІ алай ада 1964-йисуз Буйнаксдин хуьруьн майишатдин техникум акьалтІарна, «Сельхозтехникада», инкубаторно-птицаводческий станцияда старший механик яз, 1968-74-йисара РККПСС-дин ДОСААФ-дин председателвиле, «Коммунизмдин гатфар» газетдин хусуси корреспондентвиле кІвалахар ийиз, заочнидаказ 1974-йисуз В.И.Ленинан тІварунихъ галай государстводин университетдин филологвилин факультет акьалтІарна, Агъа СтІалрин юкьван школада 2000-йисалди муаллимвална.
Культурадихъ ва искусстводихъ мукьвавал авай шаир, муаллим Саидгьасанов 2000-йисалай Сулейман-Стальский культурадин управлениедин начальникдин заместитель яз кІвалах авуна. Ада вичелай алакьдайвал, культурадин къуллугъчийрин арада куьмекар ва меслятар гана. Алай вахтунда Сажидин Саидгьасанова чкадин КТВ-дин тележурналиствиле зегьмет чІугвазва.
Сажидин Саидгасанов – Лезги писателрин, Россиядин федерациядин писателрин союзрин член, РФ-дин журналистрин союздин член я. И рекьяй адахъ Лезги газетдин Гьуьрметдин грамотаяр, руьгьламишдай пишкешар ава. 65 йисан корреспондентвилин стаж авай Сажидинан шиирар, гьикаяяр, макъалаяр, Дагъустандин Правдадилай башламишна, республикадин вири газетриз ва журналриз акъатна ва акъатни хъийизма. Шаирдин шиирар Москвада «Правда» газетда, «Крокодилда», «Колобок» ва «Дошкольное воспитание» журналриз акъатна. Адан шиирар Туркмениеда, Украинада чкадин чІаларал таржума авуна.
Шаир Сажидинан эсерар: «Чешме» кІватІалда подборка, «Вун накь вучиз атаначир», «КІватІи-КІватІаш», «Аламатар», «Ни гуда заз жавабар», «Зуьрнедин ван алаз», «Шииратдин ялавар», «Риваятрин камари», «Зи СтІал Сулейман», «Куьн патал, чан аялар», «Ярагъви ашукь Уьзден» ктабрин автор я. Сажидинан «НуькІ-Хала» шиирралди кхьей драмма, Дагъустандин Гьукуматдин СтІал Сулейманан тІварунихъ галай музыкадин ва драмадин театрда сегьнеламишна.
Наградияр:
Адахъ ДАССР-дин Верховный Советдин Президиумдин Гьуьрметдин грамота, ДАССР-дин Просвешениедин отличник, Дагъустан Республикадин культурадин лайихлу къуллугъчи, Дагъустан Республикадин жегьилрин лайихлу наставник, Дагъустандин халкьарин 3-съезддин делегат,дяведин ч1аван аял яз ветеранвилин медалар ва значокар ава.
Сажидин Саидгьасанов РФ писателрин ва журналистрин Союзрин, Лезги писателрин Союздин членни я.
Сажидин шаир яз, ам авачир культурадин са мярекат авач. Ам чи ЦБС-дин активный читатель, вири мярекатрин иштиракчини я.
Лугьун лазим я, Сажидин Саидгьасанован лайихлувилерикай садлагьайди, 20 йисан вилик Сулейман-Стальский районда «Куьредин ярар» культурадин макан тешкилайбурукай ва гьа и тІвар алаз махсус, аслу тушир газетар ва журналар акъудайбурукай сад я.
Гьуьрметлу миресар, и тарих за фадлай кIватIна, печатдай акъуддай такьатар тахьана, зи компьютрда къатканвай. Гила, сайт хьайила, за ам лазим инсанрин фикирдиз гъун патал электронный къайдада кхьенва. Гьайиф хьи, сайтда завай гьелелиг талукь шикилар гуз алакьнавач. Аллагьдик умуд кваз, гьабурни гуда.
Еке тIалабун я, зун ягъалмиш хьанвай чкаяр аватIа, къалурин. Алава хъувун герек затIар аватIа, 8 963 404 65 29 нумрадин телефондиз зенг ийин. Куьн къуллугъда акъвазнавай шаир Сажидин.
ЖУВАКАЙ ГАФ КЬВЕ ГАФ
Хайи йисакай
Зун-Саиджамалан пуд лагьай велед, кьвед лагьай гада, гьакъикъат хайи югъ ва йис чидач, амма хуьруьн Советдин ктабра 1933-йис кхьенва, амма дидедин гафаралди, зун пIинияр чарадайла, хьайиди яз гьисабзава. А вахтара хуьруьн Советдин секретарди, са квен патахъай ятIани контордиз атайла, кIвалин чIехидавай вуч аялар ава? Абурун шумуд йисар хьун мумкин я? – лагьана хабарар кьуна, кхьидалдай.
Хайи йикъакай
Зун - 1952 – йисуз, кьасумхуьруьн юкьван школадин ученик, рикIел акьалтна, армиядиз финн, хушуналди советрин армиядин жергейриз фидайла, чIехи стха Саидгьасана, военком Сафароваз лагьана, акъвазардайла, за адаз «Сталиназ кхьида!», лагьайла, ада стхадиз «Ихьтин ахмакьда кхьинни ийида!», - лагьана, рекье тунай. Винница шегьердин 800…танкариз акси артиллериядин частуниз акъатна. Старшинади зи документация ацIурдайла, варз ва хайи югъ хабар кьуна. За адавай фагьумдай ихтияр къачуна, коптеркадиз фена. Фагьумна за, варз май я жеди, югъ гьим хкягъин. 1-май хуш тир рикIиз. Суварин югъни я, хайи югъни къейд ийиз жеда. Гьайиф хьи, а вахтара хайи йикъар къейд авун низ хьайитIани жагъидай шадвал тушир. Ваъ лагьана за жуваз. КIвалахар жуьтдик акатун патал жуьт число герек я. За старшинадиз – зун майдин кьведаз хьана лагьана. Гьа икI, зи хайи йис, варз, югъ – виринра икI хьанва.
Мумкин я завай паспорт къачуна килигайтIа, ана 1931-йис ва 2-май жагъунни. Им икI хьайи кар я. Зи хуьруьнви Гаджиахмедов пенсиядин документар туькIуьрдайла, архивар Дербент шегьерда аваз, анай вичин ваз и хайивилин делилар гваз хтана. Ада зун 33 ва 31-йисуз хайиди я лагьана. Кьве йисан вилик ял ягъиз экъечIдай фикир гваз, за Дербентдай архивдин справка гваз хтана. ТIварар за кьадач, амма а чIавуз исполкомдин жуьреба-жуьре къуллугърал алай дишегьлийри, заз лагьана: «Я Сажидин муаллим, вун машгьур шаир ва муаллим яз виридаз 1933-йисуз хайиди яз чизва. Гила ваз кутугнавани вири дегишриз?». Регъуь хьайи за, гвай чарар виридан вилик къазунна, урнадиз гадарна. За 33-йисан вахтунин 60 тамам хьайила, пенсиядин документар туькIуьрнай. Гьа икI са шумуд йис алатайла, зун жуван гъилевай «СтIал – Наме» ктабдиз лазим делилар жагъуриз, райондин архивдин идарадиз мугьман хьана. Килигайла, мад заз жуван хайи йисарин чар акуна. За архивдин чIехидаз вири авайвал лагьайла, адан тIвар за кьада, Роза Агахановнади заз «Дукументар жавал чан аламаз туькIуьрна кIанда, Сажидин муаллим+. Ваз аквазвани чи чIехи шаир СтIал Сулейманан хайи йикъарин гьакъиндай кьиле физвай гьуьжетунар?» За адахъ яб акална, са кве вил аваз ятIани ваъ, гьакъикъат патал. Лазим серенжемер акуна, зав гвай паспортда 1931-йисан делил ава. Амма, шаир яз, за жуван хайи йикъар 1933 – йисахъ галаз кьиле тухузва.
Аял вахтуникай
Чун гьар са кас са кьисметдин сагьиб я. Зун дуьньядал, чи бахди лугьузвайвал, «Гишин, каш авай» йисуз атаналда. КIвале пуд лагьай аял яз, заз харивал чир хьайиди туш. ЧIехи стха Саидгьасан – дахди вичин бубадин тIвар алайди ва хизанда сифтегьанди яз, гьа девирда вичиз кIандайвал хвена, парталар, гьатта кIвачерал вичи цванвай чекмеяр алаз хвена. Адалай хтIурбур зал алукIдай. Гьар гьикI ятIани, зун жув-жуван ихтиярда аваз чIехи хьана. Диде-бубадин патай, тербия къачудай ашкъи жувазни авачир, а кесибриз, буба хуьруьн колхоздин председателдин хозяйстводин рекьяй заместитель яз, пакамаз экъечшайди, йифиз, пакагьан кIвалахрин наряда иштирак авуна, геж хкведай. Диде, Къизилгуьл, куьруь буйдин, хци рикI авай дишегьли яз, колхоздин кIвалахикай акъвазай югъ заз, тек-бир акуна. Хизан, ругуд аял, малкъара авай адаз, кьил чухвадай мажални авайди тушир.
Муьжуьд йис тамам хьайила, зун «Хъираврин» мягьледа авай мискIинда кардик квай сифтегьан классдиз кIелиз фена. Заз тарс гайи муаллим Абдурагьим тир. 1941-йисуз Ватандин ЧIехи дяве акъатна. Жув аял яз, вилериз акур мусибатри къецин йикъарани секинвал гузвач. Аскерар фронтдиз рекье твадайла, дидеяр, вахар, рушар, уьмуьрдин юлдашар, гьатта чуни кваз аялар кIватI хьанва жедай. Дишегьлияр шедай, эркекри вилерилай нвагъ авадрун айиб яз, гъутар акьализ-ахъайиз, хажалатдай. Заз а вахтуникай гзаф рахаз кIанзавач.
Тухумдикай
Бубадивай чир хьайивал ва жуваз тарихрай жагъайвал, за агъадихъ кхьинзва: Зун – Саиджамалан хва – Сажидин – Агъа СтIалдал дидедиз хьана. Зи буба – Саиджамал – Зугьраба хуьрелай, Агъа СтIалдал Абдул-Фетягь эфендидивай чирвилер къачуз атайла, и хуьре амукьай Саидгьасанан, кьвед лагьай паб – Разиядин вад хцикай эвелимжи хьайи гада я. Дахдиз кьуд стха авай: Сийид, Сийид-Гьуьсейн, Алискер, Ярмет. Абуруз са вахни авай, ам вабадин азардик кьена.
Сийид-Гьасан буба – Зугьрабахуьре Гьажи-Ярметан хизанда дидедиз хьана. Бубади тухумрикай хабарар кьурла, икI лугьудай: Чан хва, заз чи дидедивай ван атайвал, чун пIирерикай я лугьудай. Чаз гьарам кьадач. Чак, жуваз хабар авачиз, гьарам акахьайтIа, Аллагьди бала гуда. Гьа икI я, туш лугьуз жедач, чаз са гамишдин аварии аваз, аялар къугвадайла, садан жибиндай гимиш абас (къад кепек пул аватна, айвандик квахьна. Аял шез хъифена, пул ахкIанз атана. Дидеди гьа абас чи кIвале авач -лагьана, Аллагьдал кьин кьуналда. Пакадин юкъуз аварии рекьизваз тукIурла, чуьхуьзвайла, адан ратарай жагъана. Пул вахканатIани, чаз еке зиян хьанатани, кьине вичин кIвалах авуна. Кьвед лагьай гада Сийидан – кьве кIвач, Алискеран са кIвач нубутар яз, бедендикай кватна. Виридалай гъвечIи стха Ярмет – Бакудай хтана, мехъер авур 10 йикъалай армиядиз тхвана, офицервилин чин аваз, гел галачиз квахьайбурун сиягьда гьатна. Дахди заз икI лугьузва: Зугьрабахуьрел бинелу хьайи Гьажи-Ярмет, Агъа-СтIалдаллай АтIлухан эфендидин дуст яз, атун-хъфинар авайди ялдай. Абдул-Гьамид, 1877-78-йисарин бунтар себеб яз. Дербентда асмишай вакъиа акур кас я. Гьажи-Ярмет – Куьре Мегьамедан муьруьд яз, кIелна куьтягьайла, Зугьрабахуьрел, фекьивал ийиз рекье туналдай. Гьажи-Ярмет – Муграгъай атаналда. Ам Текидаллай Пир-Гьасаннан сихилдикай я лугьуда. Тарихдин ктабар кIелайла, сана икI кхьенва: «Когда Надир шах приходил в Теки-пIир-кент – родоначальником был Пир-Хасан, пришелец из Шама(Сирии) У него был красивая дочь. Надир хотел силой брать ее в жены. Пир-Хасан не хотел этого. Когда угрожал Надир уничтожить село, она сказала: «Пусть я буду садакой за свое село!» Когда она увидела молодых девушек в гареме шаха, не желая быть женою такого варвара, во время перехода через реку Самур, бросилась и утонула».
Аскервилин йисар
Аскервиле кьуд йисни зура къуллугъна, армиядай хтай са йисуз колхозда кIвалахна. ЦIийи кIелунин йисуз зун, гьа жува тур, кIуьд лагьай классдиз хъфена, жуван гиниз хайибурухъ галаз кIелун давам хъувуна. ЦIуд лагьай класс акьалтIарайла, зун Махачкаладиз, В. И. Ленинан тIвар алай университетдиз документар гана, хтана. Вызов атайла, фена-хкведай пул гвачиз, вичин вахтунда кIелун гадарна лугьуз я бубади, я стхади тагана, зи документар почтада аваз хуьруьз хтана. Дерт эгьли хьайи зун, санихъ кьил къакъажиз, амма хуьре акъвазун къаст авачиз, алахъна. Зун бубадин дустунин гада Мурсал дуьшуьш хьана. Дерт ахъагъайла, ада вич чпин хуьруьнви Казбекахъ галаз Кара-Кумдин каналдал физвайди лагьана. Чун санал финн меслят тир. Къалурай юкъуз, кIваляй экъечIайла, Мурсал зал Кьасумхуьруьн почтадин вилик гьалтна, багъишламишун тIалабна. Казбека, фидай маса югъ тайинарнавай. Фида лагьана рекье гьатай зун, кьулухъ кам чIугун тийир кас тир. За Мурсалавай, чун фена кIанзавай чкадин адрес, къаршиламишдай касдин тIвар авай кагъаз жибинда туна. Гьа икI, зун Бакудиз, анай паромдо аваз Красноводскийдиз, анайни поезда аваз, регьметлу Сулейман буба фейи рекьер атIуз, Маридиз акъатна.
Поезд йифен кьурилай алатайла агакьна, за йиф вокзалда акъудна. Пакамаз, Нычка тIвар алай поселокдиз физвай рабочияр авай машиндаваз, къумлух рекьерай чун нисини жез Нычкадиз акъатна. Таниш тушир кас – Мурсалан стха Сейфудин жагъурна, зи рикI чкадал ацукьна.
-Квек вуч пеше ква?
-Кьве гъил!-лагьана за уьзягъвилелди.
-Я дуст кас, пешекар тушиз, кьве гъилелди зегьмет чIугуртIа, недай фу жеда, амма як ваз аквадач.
-Бес ина агъзурралди пулар къазанмишиз жеда лугьуз, чи патара махар ахъайзавай.
-Вуна дуьз лугьузва. Абур махар я. Агъзурар къачун паталди, пешекар, лап хъсан пешекар хьун лазим я. За ваз са меслят къалурин. И къаналдал кIвалахдай пешекар гьазурун патал, ускоренный курсар ачухнава. АлакьдатIа, са акьван геж хьанвач, жуваз кIелна, са пеше чира.
И гафар япарихъ галукьай зун, Нычка поселокдиз рабочияр гъана хъфизвай машиндиз акьах хъувуна, атайвал, Маридиз хъфена. Механизациядин училеще жагъурна, канцелярдиз гьахьна.
-Вуж я директор,-лагьана, зун са яцI алай итимдиз мукьва хьана. Ада заз, са яхун якIарин кас къалурна.-Зун Дагъустандай комсомолдин путевка гваз атанвайди я. За куьн каналдикай са повест кхьиз кIанзава. Зун куьн училещедиз кьабулайтIа жедачни?
-Гьайиф, дуст кас, куьн фамилия гьикI я?
-Саидгасанов.
-Юлдаш Саидгасанов, чи общежитиеда чкаяр амач, куьн армиядай хтанвайди тиртIа, са чара акваз жедай.
-Зун кьве йисан вилик армиядай хтун – тахсир хаьанани?
-Серафим Иванович, позвольте, этого земляка и есть еще двое, один детдомовец, другой москвич, я беру к себе. У моего теста есть помещение, их я устрою.
-Хорошо, пойдешь в группу экскаваторщиков. Устраивайте.-Чир хьайивал, заз кIвал жагъурай кьегьел, фадлай Юкьван Азияда кIвалахзавай, и училещедин завхоз, арменин хьана. Ам, чун пуд кас галаз, Маридин «Мира» куьчедиз хкана, са гьаятда гьахьна.
-Дядя Арам, эти ребята будут жить у вас. Постельные принадлежности у них, место покажешь самя, а я уеду.
-Хорошо, хорошо, с ним я разберу.
ЧIехи гьаят, элкъвена кIвалер. Гьаятда, чи патара верчерин демекдиз ухшар, са кIус кьакьан будка. Пуд кроват гужалди агакьарна, чун ксудай чка хьана. Зи чинин кIалубар кавказвидиз ухшар тирди чир хьайи Арама, кIвализ буюр авуна.
Нянихъ, салам гана, кIвализ фейи зун, ада хушдиз кьабулна. Жузунар ийиз башламишна.
-За гьар нянихъ куьн Дагъустандин манийрихъ яб акалзавай кас я. Куьн тек яни, эвленмиш?
-Зун холостой я.- лагьана, таб акъана.
-Холстой ятIа, чна инай квез са вижевай свсни жагъурда. Пул на къазанмишда, вун чна инай свасни галаз Дагъустандиз рекье хутада.-Хъуьрена ам. Дугъриданни, бубадин яшар авай кас яз, арменин Арам за зеке даях ва меслятчи хьанай. Гьа икI закай техникумдин студент хьана.
Хабар гьинай гун за квез, са таниш тушир кас зун авай гьаятдиз атана, Сажидинахъ къекъвезва. Зун и чIавуз, и гьаятдин атIа кьиле дагъустан лезгияр ава лагьана фенваз, абур яхулвияр яз, ина чпиз кавказвийриз виридаз лезгияр лугьузвай. Яхул ятIани – дагъустан стха я. ХтайтIа, им захъ галаз Кара-Кумдиз санал къвезвай Мурсал я. Чир жедай адал аламачир. На лугьун хьи, ам дустагъдай хтанвайди я.
-Яда, Мурсал!-гьарай акъатна зай.-Вал чир жедай гьал алач, вун гьинавай?
-Сажидин, дуст кас рухуникай файда авач. Зун декьена са кIус амаз, Сейфудина ви патав рекье турди я. Захъни вахъ хьиз пеше авачиз, гвай пулни куьтягь жезваз, стройкайра кIвалахна. Къванерин кубикар ялдай кьван, завай кIвачел акъваз жезмач. Вакай са чара.
Училещеда за гьуьрмет къазанмишнавай. И йикъара чи училищедай дружиникар хкяйнаваз, зун кинотеатрди къайда хуьдай кIеретIда аваз, бульдозеристрин группада авай сергей, кьуьлерин площаддал къайда хуьзвай. Са рушал кьве кас гьавалат хьанваз,Сергея абур секинарзавайла, а паталада адан къвала са вуч атIани эцяйна, вич катна. Сергей гьа чкадал ярх хьана, кьена. Суд-дуванар авай. За минетна, Сергеян чкадал Мурсал кьабулиз туна. КIелдай чка хьана. ТIуьн чаз гьукуматдин патай гузвай. Гуж авай кар ам тир хьи, чна незвай хуьрекрик квутазвай як, ханамаз, бухари хцикь хтутIунзавай таза кIелеринди тир. ЯтIани, гишила амукьзавачир. Кар акъвазнавайди кусудай чка тир. Чна кроватар агудна, кьуд санал ксуз хьана.
Вири йикъар сад хьтинбур тир. Амма са югъ гьамиша яз рикIел аламукьдайди хьана. Пакамаз тарсариз фидайла, зав са конспектдин тетрад гвачиз, кьуьхъ хтана, тетрадь вахчуна, галай юлдашрив агакьарзавай. Агъадай виниз яд авай арыкдин къерехдай и Арам дядиядин руш хквезвай. Залай вилик са гада квай. А руш, аквадай гьалда, вахан кIваляй хквезвайди тир кьван. Парталар чкадин халкьдинбур тир. Заз аквазвайди адан далу тир. Рушаз мукьва хьанваз, ада намусдихъ хкIидай гафар лагьана. Аквазва, руш тек я. Вуч лагьайтIани жезва. Адаз вичин кьулухъ зун галатIа аквазвач. Адан сивяй вкъатай алчахъ гафар, жув эркек ятIани, къачуз жедайбур тушир. Гьа са вахтунда, и гафар ада зи хузаиндин рушаз лагьанва. Белки завай ихьтин викIвални ийиз жедачир, эгер са яхцIур камунин вилик зи дустар галачиртIа. Жувавай жув кьаз тахьана, и гафар акъатай си ягъун хьана завай.
Бейхабар кьулухъай таркуни хьиз ягъай ам, са шумуд камуниз татаб хьана, захъ элкъена:
-Ви дуван са няниз аквада за!-лгьана, а а патал алай куьчедиз гьахьна. За адан сив ягъай ван хьайи чи гадаяр кьулхъди хтана.
-Ана вуч хьана? А ван квенди тир?
-Ам персюкдин сиви авур ван тир,-лагьана за, жув са игитдай кьуна. Ламран хци, чи Араман руш хуквезваз, алчахъ гафар лагьана. Акъвазиз тахьай за, адан сив агална.
Нянихъ тарсарай хтай заз, Арам дядяди няниз чпин кIвализ буюр авуна. Шад хьана заз. ВикIегьвиляй низ чида ада заз вуч багъишдатIа,-лугьуз хиялрик квай зун. Няни хьана. Уьзяйдиз салам гана, зун дивандал ацукьна. Салам =калам хьайидалай гуьгъуьниз хабар кьуна:
-Яда, Саид, ваз вуч ихтияр ава зи рушан патахъай хкечIдай7
-Юъ, я дядя Арам, ам зи буба хьтин ви руш тушни?
-Ваъ е, за ваз гузвай суал масад я. За ваз лагьанайни, ихьтин четин вахтунда зи рушан тереф хуьх лагьана? Ваъ, гьелбетда. Вучиз ваз и рушан патахъай чарадав чуьруьк хьана? Ам ви лишанлу тирни? Ам ви лдаш тирни?- Мад зи япариз амай гафар хьанач. Зун фикирри тухвана. Я кьей зун, -лугьузвай за жуваз, ви ажал куьз агакьнавай? Армениндин рушан патахъай хкечIни авурла, артухан гафарни къачуз?
-Саид, ваз хъел къвемир. Зи гафар гьахъбур я. А ламран хци зи рушаз вуч лагьайтIани, яб тагана хтайла, адаз са затIни жедач. Амма, абур чкадин персюкар я. Абур ачух женгиниз экъечIдай халкь туш. Вун ада са нянихъ, я кьуьлер ийизвай, я клубда, бейхабар ракьун тIвалуникай авунвай шейъ асухна рекьида. Заз чида чи кавказвийрин ргазвай иви. Вавай акъвазиз тахьай чIални заз чизва. Вун иниз кьве кепек къазанмишиз атанвайди я. Аллагьди яргъазрай, са дуьшуьш хьана, вун хутахиз иниз ви буба атайла, зун адан чиниз гьикI тамашда? Гила мад ви патай а туьнтвал хъижедач. Сара,-гьарайна папаз, чаз агъа фурай кьи хьтин чехир гъваш, за жуван гележегдин езнедихъ галаз са кьве стакан чехир хъван. А руш бубади ваз гуда. Вун теквиляй акъудун зи хиве. Туьнар-хъунар хьана, амма зун кIусни пиян хьанач. Зун Араман чина бейабур тир. Заз кIвале юлдаш авайди табун хьанвай. Сад лагьай мехъерни ваъ, кьвед лагьай мехъерна, папа кIвале халича хразвай зун, холостой гада я лугьун хьана, кицIелай акъуз пашман тир.
Лезгинкадин кьуьл
Училищеда кьуьлерин ва манийрин ансамбль туькIуьрзавай. Ансамблдин чIехиди ва музыкантар вири арменияр тир. Заз чIехида эверна:
-Вуна «Лезгинкадал» кьуьл ийида. Манияр лугьудай сес вахъ авач.
-Заз хъсан кьуьл ийиз чидач.
-Хъсан кьуьл ийиз течир вун гьихьтин лезги я?-гьарайна ада. Чидач, - чирда, чириз кIандач – гужуналди чирда!
Кьуьлер ийидайла за адаз лагьана, -жедачни са ихьтин кьуьруьк авуртIа? Зун аял чIавалай, ацукьдайла, деведи хьиз, кьве кIвач кьве патахъ ийиз вердиш тир. Ша, чна кьуьл икI тешкилин. Зун кьуьлуьк экечIалди, лезгинкадин секин макьам яда. Зун кьуьл ийиз-ийиз, сегьнедин юкьвал атайла, кIвачер хкатай саягъда сегьнеда ацукь жеда. Куьне кьве гада ракъурна, зун кьуьчIерикай кьуна, сегьнедай акъуддайла, зарбдаказ «Лезгинка» макьам яда, за, жув кутахзавайбур, гьарма саниз акъатдайвал, гъилер ахъайна, кьуьл ийиз башламишда. И карди тамашачийрик гьевес кутада.
-Яда, залумдин хва,вун халис устад я хьи. Давай, трунировать ая. Беябур жедайвал тахьурай.
Сефте концерт гун патал чун чи училищедин шефвал ийизвай са колхоздиз мугьман хьана. Куьлер ийидайбуратанва ванер чкIайла, кIватI хьайибурук са азербайджанвини квай. Ам зи патав атана:
-Вун азербажанви яни?
-Ваъ, зун лезги я.
-Зунни Къуба лезги я, Ша чна и дуьшуьш отмечать ийин. За ина пекарвал ийизва. АтIанал ала зи идара. –Фена, ваъ ийиз хьанач, акъудна шуьшедай кьведазни кьве истикIанар ацIай эрекь цана.
-Завай акьванди хъаз жедач. За вообще хъвазвайди туш.-Абур гьакIан гафар хьана. Ада зак намусар кутуна, кьве лезги и яргъа гьалтна хъун тавун. Чара хьанач хъвана. Къецел экъечIайла, захъ къекъвез са шумуд атанвай.
-Исятда ви номер я, гьерекат!,-катна хтайтIа, зи макьам язава. Кьил элкъвена зи. Са стакан ацIай эрекь, фуни галачиз акьалдарнавай за, гила кьуьл авун герек я. Башламишна. За лагьайвал, зун садлагьана, сегьнедал ацукь хьана. Залда авайбур, кьуьл ийизвайдан кIвачер хайиди хьиз хьана, вири кIвачел акьалтна. Кьве кас атана, зи хъуьчIерикай кьуна, галчIурдайла, макьамдарри туьнт макьам ягъиз эгечIна. Къастиндай хьиз, кьве кас кьве патахъ гадарна, зун кьуьл ийиз эгечIна. Руфуна авай эрекьди вичикай хабар гузвай. Халкьди къарагъна капар ягъиз акурла, заз абур мадни муьгьтелриз кIанзавай. Вилик амаз тавур прием авун хьана. А саягъда завай са кIвачел ачударун хьана, буба квез къурбад хьурай, за квез квен тариф ийида? Алчударайла, зун кьиллипацар хьана, ярх хьанач, кIвачел акьалт хъувуна, кьуьл давамрайла, клубда гьатай ванер масабур хьана. Концертдин вири нумраярни сад хьана, за авур кьуьлни.
Кьулухъ хтайла, кьуьлерин чIехида зун къужахламишна:
-Я хитрый лезгин, на ваз кьуьл ийиз чидач лагьайди тушир. Я залум, а вуна авур прием, ам залайни алакьдайди шуш, репитицайра садрани авурди тушир эхир.
-Чан чIехиди, а прием за авурди туш.
-Бес ни авуна?!
-Зи пуфуна авай стакан эрекьди. Зун я сегьнедай гъил-кIвач хана хутахдай куьна, я зун сегьнедай акъатна, залда кукIвар жедай.
-Вуна садрани хъваз акурди туш.
-Земляк гьалтна. Гужуналди хъваз туна. Багъишламиш ая!
-Вуч багъиш, заз вун кIула кьуна хутахиз кIанзава. Мад хъсамир. Я а приемни, гьазурвал авачиз тикрармир. А сифтегьан прием удачни тир. Сагърай хитрый лезги!
Къара-Къум къаналдал
Училеще акьалтIарна, амма чаз эксковатор ахварайни къалурнач. Чун пуд кас «Сормовец» тIвар алай, къаналар дерин хъувун патал, эгъуьниз, къумни яд къерехдиз гадардай гимидиз рекье туна. Эвелдай интересный хьана. Уьмуьрда параходдиз акьах тавур Сажидин, машинный отделдин моторист хьана, мотросдин уьмуьр кьиле тухузва. Вири рекьерай параход тир, амма, ада амайбуру хьиз гьуьлерал сирнав ийизвачир, кьуд патахъай тросар вегьена, вилик квай трсар алчудриз, кьулухъ галай тросар бушриз, вилик квай фрезадао къаналдин кIан деринарзавай, машинрин куьмекдалди насосди къаришма яргъал гадарзавай. Ара физ къумадал рекье тун яд, къумади кужумна куьтягь жедайла, цихъ галаз насосри чIугур кIизрияр, гьалчиз-къахчуз жедай. Еке машгъулат тир. Амма са кар хаталу тир. Кьуд пад къумлух, уьлкведаллай кьван агъу квай гьашаратрив ацIанвай чка тир. Акъанатрилай куьлуь ветIер авай, акванни тийидай, абуру кIасайла, 6 вацран, ва я са йисан вахтунда, сагъ тежедай каши хирер акъатдай. Чи патара диши цIарнах лугьуда. Заз Аллагьди ганвай. Ленинграддай атай духтуррин комиссияди ахтармишунар авурла, завай чичIе тахьана, кIвалах ийиз жеда лагьана. Зи ивидик абуруз акси иммунитет ква лагьанай. Гьа икI чна са шумуд вацра «Сормовецда» машиниствилер авуна.
Экскаваторщик
Эхир са чIавуз чун чIалал атана. Яъ. Чна кIелай курсар экскаваторщиквилинбур тир, чакай земснаряддин машинистар хьанва. Кьве дизел ва шкода машинар. Машинрин отделениеда, датIана моторрин ванер япара аваз гьикьван хьурай. Чуни низ кьве манат къазанмишда лагьана атанвайбур, квен иесияр хьанва. Къазанмишайди нез, арадал аламукьзавай кепекни авач. Чна къал акъудна. ЭкъечIна смудин начальникдин патав арзадиз. Адани чаз хуш келимаяр лагьана, отдел кадрадив тарификаций са разряддин хкажиз туна. Гила къвезвай мажиб, алатайбурулай са виш-вишни къадан артух хьана. Са патахъай шадни хьана, амма а вишни къадни гьа виликай мажиб хьиз, гъилерайни тупIарай авахьзавай.
Са вацралай мад арзадиз хтана, я чи пешедай кIвалах, я тахьайтIа, расшет. Чун кьве кас экскаваторщикдин помощникар яз рекье туна, муькуьбуруз и мукьвара гун къарардиз къачуна. Чи шадвилин а кьил авачир. Зунни Иван Иванов са яшлу экскаваторщикдин ихтиярда ганваз, «Э-3» маркажин чIехивили, стреладин яргъивили вичел чи темягь ацукьарна. Пакамахъай къвез, адан мотор михьиз, кIвалахдайла, къаналдин къерехда ацукьиз, рабочий вахт куьтягь хьунал вил алаз жедай. Ковш яргъаз гадриз, къаналдин деринрай кьар акъудиз, къерехдиз гадариз, экскаваторщикдин гъилерин ва пешекарвилин алакьунри чун сустарзавай. Чав кIвалах ийиз вугузвачир. Зун куьн вердишриз алахъайтIа, вацран мажибдикай ва премиядикай хкатда. КIелдайла, практика хьана кIандай.
Гьа икI са шумуд варз алатна. Экскаватордин кабинада ацукьна, адал кIвалахдай югъ чаз ахварайни аквазвачир. Са юкъуз Димитрий Ефимович, чина хъвер аваз атана. Чун мягьтел хьана. Чаз ам садрани икI шаддиз акурди тушир.
-Гадаяр, экскаватор къе ва пака куьн ихтиярда. Зун хуьруьх хъфена, хкведа. Саид, вун машинист жеда, Иван ви помощник. Тамаш, гьерекатмир. Гъилер набивать жедалди, коваш яргъаз, кьар санбар. Урус чIалади6 «Кидай дальще, бери больше». Понятна? Я поехал. Са шад чаз хьана, чи шадвилин кьадар авачир. Мотордиз худ ягъиз гьазурвал аквазвайла, чи патав къаналдал, землесосрал кIвалахзавайбурукай сад атана.
-Саид, наш аккумулятор засел. Выручай, братец. Я отвезу вашего аккумулятора, завожу, и обратно принесу.
-Ладно,-лагьана за, -Иван сними и передай ему. Дольго не задерживай.
Аккумулятор гваз фейи къунши, мотордиз худ янатIани, хквезвачир. Иванан гьарайдин ванерни абурал агакьзавачир. Чара атIайла, зунни Иван, къаналдин къерехдал алай луьтведа акьахна, абурун патав фена.
-Почему абманул?-Хабар кьуна Ивана.
-Мы только что хотел..-лагьана, амма чаз адахъ яб акалдай вахт авачир, вахчуна аккумулятор, чун эи чкадал хтана.
-Иван, - лагьана за, - ты подимись на берег, я с лодки тебе аккумулятор подам.
Ам хкаж хьана къаналдин къерехдал, кьакьанвал зур метр авай. Вичин гъиле авай кьусу къумадиз асухна, адал луьткве кутIунвай еб кутIунна.
-Подавай!-лагьана Ивана.
За вуч ийида? Къанни кьуд килограмм къвезвай Д-6 мотордин аккумулатор хкажна, жув луьткведин кIуфахъ фена. Аккумулятодин са къегъ Иванан гъиле, муькуьди зи гъиле амаз, адан ва зи заланвал хьайила, кирс кваз акъвазай зун, луьткве кIвачерикай хкатна, чун кьведни къаналдиз аватна. Зав аккумулятор гумачир. Иван, цикай хкатиз, мад кIаниз чIугвазвай. Им 31-декабрдин югъ тир. Чаз садазни це сирнав ийиз чидайбур тушир. Чи патара вацIара эхъвез вердиш тушир зун, гъилерив ва кIвачерив хъипрен амалар, гьерекатар ийизвайтIани, ци вичелди – кIаниз чIугвазвай. Чал алай парталарни: памбаг лалай куфайкаяр ва гьахьтин памбаг алай шалварар тир. Яд атана ченедив агакьзавай. Уьмуьр ширин затI я. Батмиш хьун садазни хуш кар туш. Зун, гьар гьикI ятIани, луьткедиз мукьва жез чалишмиш хьана. А зегьримарни, зун мукьув хьунавай, зи хуру къарагъарзавай лепейри, къаналдин юквал акъуднавай. Куьмек гудай сад кьванни авачир.
Са гуж-баладал зун луьткведиз мукьва хьана. Гъил вегьена за, амма тIуб кьванни адал агакьнач. Са кIус къават, вични эхиримжи къуват ахъайна, яргъаз гадарна за гъил, гьа-гь! Кьулан тIуб ракьун къармах хьиз, луькведин къерехдихъ галкIана. Гила чан аламукьуник зи умуд акатна. Ял хъувуна, зун кьве гъилини къерех кьуна, нефес яваш-яваш къачуз секин хьана. Садлагьана хкаж хьайитIа, заз луькведин чин пад кIаник хьуникай къурхулувал ава. Школада труникрал хкаж жедай саягъда, винелди хкаж хьана, кIвегь авай цел хьиз дакIур беден за луьткведиз вегьена. Чан чанар. Зун кьиникьикай къатармиш хьана!-кьатIана за. Ахпа зи рикIел галай юлдаш Иван хтана.
Иван лагьайтIа, къаналда акъажунра авай. Аккумулятордин ва вичин заланвили ам кIаниз чIугвазвай. КIаниз агакьайла, Ивана кIвачер эцягъиз, винелди хкатзавай.
-Аккумулятор гъиляй ахъай! Зун ваз куьмекдиз къвезва!-лагьана за. Луьткве квелди идара ийида? Кьусуяр кьведни къаналдиз аватнава. Гагь са гъили, гагь муькуьда яд къечягъиз, зун Иван вахчуз алахъна. Кьведни мукъаятдаказ къаналдин къерехдиз мукьва хьана, азад тир. Кьведни гуьдуьяр хьанвай. Винел алайбур са жуьреда шуткьунна, нисинихъ хьиз чун общежитиедиз агакьна. Алукьзавай ЦIийи Йисни вилериз такуна, зунни Иван, кьведа са шуьше эрекь хъвана, ксана. Фадлай эрекь хъун тавур а мчи рикIел, галай юлдашри гъана. Чун авай гьал акурла, абуру гъана хъваз тунай. Гьа икI чи сифтегьан югъ эксковатор чи ихтиярда ганвайлани, адал кIвалахдай бахт кьисмет тахьана, Куьгьне Йис рекье тунай. Адалай гуьгъуьниз, кIамани-кIамачни, машинистар яз кIвалахдай вахтар чаз пара хьанай.
Шахматрал къугъун
Шахматрал ва шашкайрал къугъунин карда залай усал садни авачир жеди. Къугъваз кIандай, амма шахматрал къугъвана, амукьайла заз залум жедай. Шашкайрал амукьун за квазни кьадачир. Гьаи кар себеб зун гьар кткана шахматрал ерли къугъвадачир. ДакIан кIус тIуруниз къведа лагьайвал, са няниз чи общежитиедиз, кьакьан жендек, фирчин кьван чин алай са чуваш атана. Ихтилатар, зарафатао, эхир шахматрал атана.
-Сыграем?-лагьана ада заз.
-Заз шахматрал къугъваз хуш авайди туш, - лагьана за таниш туширдаз, -шашкайрал – пожалуйста.
-Почему? Шахматы интересно. Давай!-Ада шахматар къугъваз гьазурна. За лагьана.
-Ихьтин меслят, заз жув амукьайла, гзаф дерт жедайди я, гьамани противник хъуьруьнни хъувурла. Зун амукьайтIа, вун хъуьредач, вун амукьайтIа – зун. Рази яни?
-Согласен. Давай!
-За ваз мад тикрарзава, хъуьредачтIа, зун къугъвада, тахьайтIа,..
-Да, ладно! Договорился.
Чун къугъвана. ГьикI ятIани за ам туна. Зун хъуьренач. Заз жув амукьуникай кичIезваз, хъуьруьнни къвезвачир. Кьвед лагьай сефердани гьам амукьна. Адан чин, цанар къарагъарнавай ник хтиз, хвалар-хвалан хьанвай. Зун гьа авай гьалда, дегиш тахьана къугъвазвай. Хияллу хьайи зун, амукьна. КIвалин къавар хкаж жедай жуьреда хъуьрей чуваш заз душман хьиз дакIан хъана. Акатай хъелди зи рикIел са затIни тунач. Зун жувавай квахьна. ГьикI хьанатIани чир хьанач, а саягъда за чувашдин тIанурдин фу хьиз яцIу хъвехъ гъуту яна, гьасятда адан капай кьвед яни сад яни за фикир ганач, иви галаз арар атана. Дили хьайи ам кьуна акъвазар жезвачир. Галай гадайри заз писвал ийидайди кьватIана, адан хурукай хкудна, а патал алай хизан яшамиш жезвай кIвале туна, рак къеняй агализ туна.
-Я ему дам, я ему покажу, как ударит в лицо! Он меня беззубым оставил!-Галай юлдашри ам са гужуналди секинарна. Абуру лагьана:
-Куьн гъалиб хьайиди хъуьредач лагьана меслят хьайиди тирни? Ада вун кьведра туна – ам хъуьренач. Вун садра, амни хатадай мать гана лугьуз, меслят рикIелай алатна, гьар-гьардал хъуьреначиртша, ада вал тIубни эцигдачир. Тахсир видия. Эгер вун вахтунда иниай хъфин тавуртIа, чна милициядиз эверда. Рази яни?
Адахъ галай гадаяр, яргъай чпин хуьруьнвидал кьил чIугваз атанвайбур тир.
-Чаз адан къилих чизвайди я, багъишламиш ая икI хьунай. Милицаяр квез я. Чун и сятда хъфида. – Гьа икI, за йиф чара касдин кIвале акъудна, мад а чуваш зал дуьшуьшни хьанач. Гьадалай кьулухъ, ара физ шашкайрал къугъвайтIани, жезмай кьван отказ ийизвайди я, амма шахматрал къугъун хъувунач. Вучиз ятIани, а къугъуни, жуван хамунин кьелечIвиляй яни, нервийривай яни, эх тежез, зун яргъаз жезвайди я.
Са шумуд йисуз Кара-Кумдин къаналдал жуьреба-жуьре кIвалахар авуна, ЧIехи стройкайрик жуван зегьметдин пайни кутуна, кьве йисалай хуьруьз хтана. Гьелбетда, зегьметдин игитвал завай анра къазанмишиз хьанач, амма игитар хуьниз лайихлу кьегьелар заз анра жуван кьве вилелди акуна. Къара-Къумдин барханар авай чуьллерал чан хтана. Вилиз аквадай кьван чкаяр халийрин салари кьуна, памбагрин сергьятар гегьенш хьанвай. Чкадал фена тамаш тавурдаз, Къара-Къумдин къанал себеб яз къацу чуьллериз, салариз элкъвенвай кьван чкаяр акурла шад жеда. Гьа и ЧIехи, вични Комсомольсй стройкадик жуван са кIус пай акатунал за дамах ийизва. Ана зегьмет чIугур кьве йисан вахтунда акур вакъиайрикай чIехи роман кхьиз жеда, амма а кар залай алакьда, алакьдач заз чидач. КIус-тике вакъиайрикай кхьейтIани, яшарини чпикай хабар гузва, адалай кьулухъ уьмуьрда хьайи вакъиаяр мадни зурбабур я, чидач вири кхьиз алакьдатIа. Ам Аллагьдиз хъсан чида.
Нет комментариев. Ваш будет первым!
