1877-йисан бунтар ва я муьт1уьгъ тахьайбур

1877-йисуз Кьеблепатан Дагъустанда хьайи инкьилабдикай
Эгер чаз, инсан яшамиш хьун патал недай фахъни, хъвадай цихъ галаз сад хьиз, руьгьдин ем тир бубайрин тарих, меденият, эдебият ва чIални герек тирди аннамиш тавуртIа, къвезмай несилрин вилик чун жавабдар яз амукьда. Гьар са рекьяй вилик фин патал, чаз чи бубаяр атай рекьер чир хьун лазим я. Ингье, лап и мукьвал тир вахтаралди, чаз чун вужар тиртIа, чи миллетдихъ гьихьтин тарих ва къадим чIал авайтIа, са тIимилбуруз тир чизвайди. Гила лагьайтIа, чавай Сария Агъашериновадин, «Материальная культура лезгин 19-20 веков», Гьажи Абдурагьимован «Кавказская Албания-Лезгистан», Ярали Яралиеванни Нариман Османован «Лезгияр» ва ИкI цIудралди маса авторри теснифнавай ктабрин тIварар кьаз жеда.
Гьайиф хьи, чи дагъви халкьариз, абурукай яз лезги халкьаризни тарихра ахтармиш тавуна амай чкаяр пара кьадар ама. Абуруз ахтармиш хъувунар лазим къвезва. Гьинай жагъуриз жеда? Эвелимжи яз, чи халкь чпиз муьтIуьгъ авунин карда женг чIугур векилар тир араб, туьрк, фарс, урус пачагьлугърин тарихдин ктабрай ва архиврай. Адалай гъейри, хуьрерин агьалийривай, куьгьне сурарин къванерай. Эгер чна чи гьар са хуьруьн тарих хъсандаказ чирна, чап авуртIа, адакай гележегдин несилар патал къимет авачир хьтин метлеблу ктаб жеда.
Чи ихтилат, са акьван яргъал тушир девирдин вакъиадикай тирди аннамишна, за жуван рахунар, 1877-1878- йисара Кьеблепатан Дагъустанда кьиле фейи инкьилабдикай-восстаниедикай малуматриз талукь ийида. Ихьтин еке тир аксивилиз урусри – бунтар лугьузва. Са шумуд асирра ханларинни беглерин гьукумдик эзмиш хьанвай чи дагъвияр, урусатдин гъилик акатайла, кьве тахан заланвал себеб яз, мадни дарда гьатна. Нетижа яз, гъазаватдин дяве малумарна, шейх Мегьаммед Ярагъиди руьгьламишнай, Имамар тир Къазимегьамеда, Гьамзат-бегди, Шамиль эфендиди Урус пачагьдихъ галаз, саки 25 йисан вахтунда женг чIугунай. Къуватрин барабарсузвал себеб яз, найибрин садвал тахьана, дагъвияр авайдалайни четинвиле туна.
Дагъустанда Урус пачагьдиз акси яз къарагъун себеб яз, чкадин агьалийрал ялиз тежедай парар кутIунна. Тарихдин вакъиайрин уькIуь-цурудакай дад акур инсанри, кьил чиле туна, чпиз са тике фу незвай. Са акьван вахтар алат тавуна, мад дагъвияр Урус пачагьдиз акси къарагъ хъийида лагьана садани умуд ийизвачир. Амма и аксивал къарагъунихъ вуч себебар хьанатIа, абурун аксивал квелди куьтягь хьанатIа чирун патал чахъ бес кьадардин документар ва я кхьей затIар тахьуни четинвал арадал гъанвай. ИкI хьаналдай, ихьтин ксар асмишналдай лугьудай сиверин ихтилатрилай гъейри, чахъ чидай маса са затI авачир. Я и мукьвара къведалди абурукай кхьена, кIелдай ктабарни авачир.
1877-йисан бунтарикай, сифте яз Алкьвадар Гьасан эфендидин «Асари Дагъустан» ктабда, ахпа Гьажи Абдурагьимован «Кавказская Албания-Лезгистан» ктабда икI кхьизва: «1877-йисан 12-апрелдиз Урусат пачагьди Туьркиядихъ галаз дяве башламишна. И чIавуз, Урус пачагьдин тарашчивилин политикадал нарази тирди чизвай Турциядин политикри, Каабедал фена, хквезвай гьажийрин кьилер элкъуьрна. Гуя, Турцияди, имам Шамилан хва кьиле авай еке тир кьушунар ва яракь рекье твазва лугьуз. Ихьтин тапаррихъ югъур дагъустанвийри вири халкьарик футфа кутуна. Нетижада, Алибег Гьажи имам кьиле аваз Чечняда, 16- апрелдиз Ичкерияди къарагъай бунт са вацралай Гумбетдиз ва Салаватдиз чкIана. 29- августдилай башламишна, «гъазават» тIвар алаз вири Дагъустанда восстание къарагъна.»
Куьреда, Самурда ва Къубада и бунтар гьикI арадал атанатIа, абурун кьилер вужар тир ва а бунтар гьикI «секинарнайтIа» ва адалай гуьгъуьниз, иштирак авурбурун эхир гьикI хьанайтIа, кхьей материалар авачиз, чун сиверай къвезвай куьруь малуматрин иесияр хьанвай. Дагъустандин библиотекайра авай советрин девиррин алимри кхьей материаларни а кьадардин куьруьбур, мана ачухар тавунвайбур тир хьи, абуру бунтариз къарагъайбурукай вужар асмишнай ва гьикьван тахсиркарар суьргуьн авунай - гьа и цифраяр тир авайбур.
Гьажи Абдурагьимован ктабда, 1877-йисан восстаниеда 400 хуьруь иштирак авурди, агъзурралди дагъвияр кьейиди, Гунибда военный полевой судди имам Гьажи-Мегьамед Согратлинский, ЦIудахарский кьадий Къази-Агьмед ва Кази-Кумухский Абдул; са пай Гунибда ва муькуь кьибле патан дагъустандин «тахсиркарриз» Дербентда жазаяр гана. Ина жазаламишайбур бунтарин кьилерикай и патай сад тир винистIалви Ших-Буба, агъастIалви Абдул-Гьамид эфенди ва кьепIирви Гьажи-Мурад. Самур патайни пара ава. Дербентда, лугьунриз килигайла, саки 300 кас асмишайди, пара кьадар инсанар хизанарни галаз суьргуьн авурди ва пачагьди вичиз хьайи зиянрай гьар са кIвалел пуд манат пул атIана. И тахсиррин иесисияр тир кесиб халкьдивай, гьукуматдин хийирдиз 370 агъзур десятина чилер тулкI авуна.
Ингье, и мукьвара и вакъиайриз талукь са кьадар материалар Джонрид Агьмедован «Современная «Ахти-наме» ктабда ва гила Низами Абдулгьамидован «Восстание в Южном Дагестанев» ктабда гьатнава. Агъадихъ за куьн фикирдиз, гьа девирда хьайи вакъиаяр фикирдиз хкун патал, халкьарин сиверай къвезвай ванер, ктабрай ва журналрай жагъай фактар фикирда аваз «Бунтарин къурбандар» тIвар алаз шиирдин къайдада теснифнавай трагедия гъизва. КIелай ксаривай за генани чпин фикирар лугьун т1алабда. И эсер куьтягьнавай ва печатдиз гудай къайдадиз гъанвай эсер туш, зазни течир зат1ар жагъанва. Месела, военный полевой суд кьиле тузвай кас Генерал майор А.В. Комаров тирди, ва и асмишунин вакъиа апрелдин вацра кьиле фейиди и йикъара кIелай2020 августдин вацран Ас-Салам газетда Замир Закирован макъала ава гьанай чир хьана. ГьакI хьайила, гьуьрметлубур, квелай алакьдай куьмекар гун тIалабзава

Сажидин
1877-ЙИСАН БУНТАР
ВА Я
МУЬТIУЬГЪ ТАХЬАЙБУР

Иштиракчияр:
Губернатор-генерал-майор Комаров
Иван-прапорщик
Милица
Офицер
Кьасумбег-инкьилабчи
Наби-чиновник
Абдул Фетягь эфенди-Абдул Гьимидан хва
Военно-полевой суддин векилар: 4 кас
Тер-Асетуров-Куьре округдин начальник
Накашидзе-адъютант
Исмаил эфенди-Куьре округдин диванханадин векил
Зайнаб-адан юлдаш
Уьзден-ашукь
Абдул Гьамид- пуд СтIалрин кавха
Шагьрузат-Абдул Гьафидан юлдаш
Абдул Вагьид-адан стха
Шайда-Агъа СтIалрин кавха
Ших Буба-ялавлу инкьилабчи
Мирзе Гьасан-Табасарандин наиб
Асланбег
Абас-нуьквер
Жемятар:
1-кас
2-кас
Нурали-КьепIирви-девлетлу кас
Гьажимурад-адан гъвечIи хва
Али-адан чIехи хва-магьалдин найиб
Ашукь Уьзден
Хабардар
Гьажи Мурад
Нурали
Али-ялавлу инкьилабчи

Вакъиа алатай девирдин Куьре ва Табасаран патара кьиле фида.
Сад лагьай перде
Сад лагьай шикил
Кьасумхуьр. Куьре округдин начальникдин кабинет. (Стол, стулар, цлал пачагьдин шикил) Са шумуд касс найибар ва машгьур инсанар.
Начальник.
(Абдул Гьамид эфендидихъ элкъвена)Вуч хабар ава хуьрера Куьре?
КIватIал жезвани халкьдивай харжар?!
Хъсан аквазвач за залай бере,
Йис акъатзава, кIватIнавач буржар!
Къадир авачни пачагьдин урус,
Юсуф хандикай авунвай азад?!
Къуллугъар ганва са кьадарбуруз.
Гъавурда акуьун герек я гьар сад.
(Мирзе Гьасанахъ эфендидихъ элкъвена) Табасарандин вагьши я халкьар,
Гили патани сад-вад туш секин.
Пуд СтIал хуьруьк кумазма гьакьар.
Яргъалди эхиз туш крар мумкин.
Абдул Гьамид.
Чаз рахадай гаф аван, начальник? (кIвачел акъвазна)
Начальник.
Лап куьруьдаказ.
Абдул Гьамид.
Гьакьар къецяй,
Къвез куь къазахри кесиб халкьарик,
Нубат алачиз тавурай кицяй.
Начальник.
Зун гъавурда ви акьурвал, кавха,
Дуьз хуьзвай къайда, къазахар гатун,
Вужар тир абур? Са-са ламран хва,
Сибирдиз рекье бурж я абур тун!
Абдул Гьамид.
Абур заз чидач, къазахрини чеб,
Дуьз тухун тийиз, къекъвезва пиян.
Авайвал лугьун туш инал мишреб,
Вазни гьар са кар я, заз чиз, гьаян.(чин патал авуна, хъуьреда)
Начальник.
Амай кавхаяр кис хьана вири,
СтIалдал яни и беспорядок!?
Мирзе Гьасан.
Тум кьацай цшегьре, ктадда суьруь,
Начальник.
(КIвачел къарайда)Къазахрал авур бес я нападок!
Гьар садан дуван за аквада, за!
Квез чидай кIвалах я авун арза,
Ахлад хуьрериз, халкь ая секин.
Мирзе Гьасан.
ТIегьердикай цIай мумкин я куькIуьн,
Халкь я ажугълу, эх тежез крар.
Начальник.
Туьнт сирке авай пад жеда къапар.
Бес я чуьруькар, дявеяр, женгер!
Цаварал-Аллагь, чилерал-пачагь!
Сад я куь-рикI, садни я-жигер.
И гафар куьне куь мискIинра лагь
ТIимил хьанани Шамилан цIаяр?
Эсер куьз жедач, авам лезгияр?!
Чи гаф квез-закон, куь буржи-кIвалах,
Бес я авур кьван женгчи муьруьдвал!
Мирзе Гьасан.
Чи гафаринни хьун патал чIалахъ,
Хъсан крарал ийин шагьидвал.
Авам лежберар дуьз гъавурда тун,
Регьят кIвалах туш, гуж ава пара.
Кутугнавани малар хьиз гатун?
Гьа кьадарда чи атIанван чара?
Начальник.
Инал суд алач, я инал дуван,
Мирзе Гьасан, сив хуьз алахъ жуван!
Куьн хьтинбуру къал тваз хуьрера,
Къармахрин кьелер твазва хирера!
Шамиль себеб яз акъатай харжар,
Нивай вахчун лагь, це кван заз жаваб?
Мирзе Гьасан.
Чазни регьят туш, бул хьана гужар,
Чна адалат ийизва тIалаб.
Начальник.
Гачал Табасран, са Хъутур Куьре,
Туш хьи авайди пачагьдиз Урус?
Вуч лагьай гафар я ибур, кере:
Мусурманриз вак туш лугьун турус!
Чун урус халкьар квелди я батIул?
Квехъ ава лугьуз муьтIуьгъ тежер тIул?
Чна дагълариз гъизва культура,
Акъудун патал авамвиляй куьн!
Урус пачагьдин къуват я пара,
Машгъул хьухь азад зегьметдал секин!(зенг яда)
Адъютант.
(Честь гана) За яб гузва квез, жанаби майор!
Начальник.
Ахлад хуьрериз, секинра халкьар,
(адьютантдиз) Къведай гьафтеда ийизва буюр,
Заз доклад ийиз, куьтягьна гьакьар! (вири хъфида)
Зи почта хукваш, мад вуч цIийивал,
АватIа акван меркезда яргъал.
Согратли хуьре, заз ван хьайивал,
ЭгечI хъувунва ийиз къал-макъал!

Кьасумхуьрдай Хивдихъ хъфизвай рехъ. Жуьмяй мискIинда нисинин капI авурдалай гуьгъуьниз. Кябедилай хъфизвай дестедикай, кьилиз сирихъ янавай са гьажи-хабардар
Сад лагьай перде, кьвед лагьай шикил
Хабардар
Цавар рахазва, акьалтна чIалал,
Чав нез вугузвач чи ризкьи гьалал!
Эй чIехи Муршид Мегьамед Ярагъ!
Чи азадвилин пайдах гваз къарагъ!
ЧIехи шейх Шамиль къадни вад йисуз,
Урус пачагьдив гун тавур кусуз.
Гила гьикI хьана? Амачни са кас,
И гяуррилай вахчудай кьисас?!
(гапур акъудна, галтадарда)
Шамиль урусрив кьаз вугай есир,
Сад Аллагьди чаз багъишдач тахсир.
АкьалтIар ийиз къазаматдин югъ,
Чаз кьисметнава къазаватдин югъ!
Шейх Ярагъидин гьар са Пак веси,
Тамам тавун чаз тушни кар аси!
(цIайлапанар ядай ванер ва экв акъатда)
Аквазвани квез Алпандин цIаяр!
Согратлида мад куькIуьрнава «Яр!»
Туьркверин патай чун ийиз азад,
Къвезва чи диндин дустар шумуд сад.
Къази Мегьамед – чи Шамилан хва,
КIватIна яракь гвай мусурман арха,
Хуьквезва азад ийиз чи Гуниб.
Урус пачагьдал жеда чун гъалиб!
(цавуз тамашна, дуьа ийида)
Дуьньядин винел Сад я Вун Аллагь!
Гьахъ я Магьаммед-чи Расулуллагь!!!
(тIурфан акьалтда)
Дагъларин винел циферин кафан,
Ша, къурин чна урусрал тIурфан?!
(цавуз тамашда)
Къазават я им! Къазават я им!
Аллагьди гузвай са къуват я им!
Хтай вахтунда Шамилан гада,
Гуьнгуьна хутан хъийида къайда!
Гявурриз дуьнья авун патал дар,
Шад муштулух гвай зун я Хабардар!
КIеретIди санал
Ла илагьи илаллагь!
Ла илагьи илаллагь!
Ла илагьи илаллагь!
Мугьаммедан Расулуллагь!
Къазават! Къазават! Къазават!
Къазаватдин ван хьайи ксарикай са шумуда, кябедилай хъфизвайбур рекье твада
Асланбег
(Абас галаз мискIиндай экъечIна, са пипIехъ фида)
Абас! Гьерекат! Начальникдиз лагь,
Гьяждилай хтай са яхулжува
МискIиндин вилик, лугьуз илаллагь,
Пачагьдиз акси тува йикь-шуван.
Абас
Авун герек я гьар садан дуван.
Асланбег
Лал хьана алад, тIиш хвена жуван!
Иналлайбуруз тахьурай чи ван! (Абас фида)
Тади къачумир. Инал хъша кван? (Абас хкведа)
Белки герек туш? ГьикI лугьузва на?
Абас
За ваз вуч лугьун? Лагьни лугьумир,
Кьвед-кьве вах ялда, хийирни зиян,
Абур ваз чида. Вакай тиртIа зун,
За абур вири авуна гьаян,
Дустагъда твадай, тавуна жузун.
Асланбег
АкI лугьумир хьи, заз къвезва язух,
За абур вири къе гуда маса!
Чун чир хьайитIа, юзурда чи рух,
АкI ятIа чна кар ийида са:
И кардикай на тагайтIа хабар,
Аслан
Начальникди зи атIуда япар.
Асланбег
Алад, фена лагьа, яхулжува са,
ГьикI урус пачагь гузватIа маса.
Имам Шамилан хкадарай цIай,
КуькIуьр хъийизва яхулди кьацIай!
Вун-агъадалди, за ахтармишда мад,
Абуру рекье твада мад вуч ван.
Абас
Кьулухъ чIугункай кIусни амач дад,
Бунтчийрин авун герек я дуван! (Абас округдин идарадихъ, Асланбек, гьажийрин гуьгъуьниз фида)
1-кас
Ваз акунайни Абасак квай къал?
2-кас
Аквазвачирни Асланбег-чакъал?
1-кас
Эфендийриз чи аватIа хабар?
2-кас
Абурун кьилел алачни япар?
Агь, ажеб хьана, къазахни урус,
Вегьез хьанайтIа, чаз атIай фуруз!
1-кас
Къал акъатайтIа, тушни чи жафа?
Ягъун, кьиникьар бул жеда пара.
2-кас
Квез я чи уьмуьр, авачир вафа?
ИкI амукьдалди хъсан я сура.
Жуван гьенефдиз ягъ хъийин къилав!
Туьфенг захъ авач акъуддай ялав.
1-кас
Яракьар чна чуьнебадаказ,
Суракь ийида гьа милицадай.
2-кас
Абур хпер туш ваз нек ацадай,
Вериверд ийин лап хъсандаказ.
Гьар вуч ятIани туьфенг, тапанчи,
Суракьар авун-пак буржи я чи!

Агъа СтIал
(КIвал)
Абдул Гьамид
Вуч хабар ава округда Куьре?
Абдул Вагьид
ТIурфан гьатнава чи гьар са хуьре!
Абдул Гьамид
На лугьуда заз хьанвач а хабар,
Вуч патал ала чи кьилел япар?
ЦIийи вуч ава? Хьайи вуч ава?
Абдул Вагьид
Къази Кумухдай атанвай са кас,
ЦIайлапандик хьиз къалабулух кваз.
Урус пачагьдиз акси яз вири,
КIватIиз кIанзава куьлуьни ири.
Туьркверихъ галаз Урусрин пачагь
Дяве хьанвалда, экъич хьана ягь!
Абдул Гьамид
Пачагьар, гьелбет, акъваздач секин,
Дяведин цIаяр хъийида куькIуьн.
Абдул Вагьид
Чка-чкада къарагъна бунтар,
Халкь къарагъзава хутIуниз кIуртар!
И чуьруькдикай кьилер къакъудиз,
Катна къазахар сенфиз Бакудиз!(шад яз)
Гила абурун жеда кеченаз!(хъуьреда)
Абдул Гьамид
ЭчIелар куьтягь хьанвач эчIена!
Вун ягъалмиш я, халкьарин язух
Жеда, кIвалерик квачир бегьем рух!
Гьар са дяведи кьилел къурда хар.
ЧукIурда хуьрер, телефда халкьар!
(кIвализ винистIалви къведа)
Ших Буба
Салам алейкум! (гъилер кьада)
Абдул Гьамид
Алейкум салам!
Абдул Вагьид
Ва алейк салам!
Абдул Гьамид
Вуч хабар ава, гьажи Ших Буба?
ТIурфандикай ваз хабар ян зурба?!
Ших Буба
Кьасумхуьрелай катна чIехибур,
Куьревийрин кьил кьилел аламач.
Угърини къачагъ хьана чIехибур,
РикIел я гьарам-гьала аламач.
Са бязибуруз шад хьанва пара,
Амма кесибрин атIанва чара!
Къачагъри-рекьиз, угърийри-тараш,
Рехъ гузва шегьре крариз угъраш.
Абдул Вагьид
Ким-киме авай макъамда бирдан,
Кьил хуьдай мягькем герек я гардан!
Абдул Вагьиди
Мад чаз ван тахьай вуч ава хабар?
Ших Буба
Зал са кьурагьви гьалтна бейхабар.
Мегьамед Али хкяйналда хан!
Абдул Гьамид
АкI ятIа, ша, чун секиндиз рахан.
(хуьцуьганрал ацукьда)
Урусат пачагь-сергьятриз еке,
Кьудратни пара я авай уьлкве.
Адалай гъейри, агакьнава гад,
Сививди ацIай ризкьидиз вучин?!
Маларни мулкар ийида закIатI,
Дердияр ава гьар садахъ вичин.
Ших Буба
И гафарикай авач чаз вафа,
Рагьбер авачиз чи кар я жафа!
НуьцIуьгъ Абукар, Ашурни Хъукьва,
Халкьар тарашиз гьатнава юкьва.
Аслан бегдикай табасран-нитIреч,
Майсум хкяна.
Абдул Гьамид
Акьван кIвалах жеч!
Ших Буба
Мукуцни Мирим-чалкечир кьилер,
Гьатна тарашиз Куьредин эллер!
Амач шариат, я урус закун,
Бес им тушни гуж ватан икI акун?!
Гьич аквазвач заз и крар хъсан,
Зегьервал вуч я и цIинин йисан?
И крарикай Исмаил Ярагъ,
Чалайни ам хьун герек я уях.
Ших Буба
Яраб Эминаз аватIа хабар?
Абдул Вагьид
Начагъдан рикIел алудмир къабар!
Месе ава ам къарагъиз тежез,
Багъри эллериз гьарагъиз тежез.
Абдул Вагьид
Мад вуч аватIа, гьатдалди рекье,
Лагь, зи азизбур, куьн кьведан рикIе!
Ших Буба
Хъсан рехъ хьурай, ваз Вагьид къардаш!
Рекье-хвала вал гьалтайтIа юлдаш,
КьепIирви хьурай, я туш хьи-КIири,
Гьажи Мурадаз ша лагь тади кваз.
Артух чи акьул жедалди къуьруь,
Фин герек я чун халкьдиз рехъ къалаз.
(Абдул Вагьид фида)
Абдул Гьамид, на жемятдихъ галаз,
Жуван кIвалах твах, дуьз тир рехъ къалаз.
Абдул Гьамид
Гьасан эфенди гьикI аватIа чи,
ГьикI кьазватIа ам ксарив къучи?
Кавхадиз хабар авун ян герек.
Ших Буба
Ваз гьикI аквазва?
Абдул Гьамид
Чи кавха хуьрек
Чара къапарай нез хьанва вердиш.
Ших Буба
Къекъведайлани кьазва цава тIиш.
Адан амалар заз хьайид туш хуш.
Абдул Гьамид
Амма вичелай акьллу я руш.
Ших Буба
АкI ятIа, Гьамид, зун гьатда рекье.
(чай хъвада)
Хва Исмаилан вил ала къе зал.
Куьмекар галаз ам ава векье,
Къурхувал ава акатайтIа къвал!
Абдул Гьамид
Чунни гьакI ава, агакьзава гад.,
СакIани крар дуьзмишдиз текъвез.
Худда гьатзава инкьилабдин чад.
Ших Буба
КIватIна техилар, хьанайтIа регъвез,
ХъуьтIуьз недай раж жедай са бубат.
Ви медресадин гьикI я кIвалахар?
Илимдал ерли къвезвач хьи нубат!
ТIурфанди кьилел къурзавайла хар.
Саламар це чи мукьвабруз вири,
Дердияр пара, вахт хьанва куьруь.
Аллагьдиз хъсан чида гьар са кар,
Къурдач жал яраб хашпарайрал хар?!
(гъилер яна хъфида)

КЬАСУМХУЬР
(дуванхана)
Исмаил эфенди
Табасаранда гьикI ава гьалар?
ГьикI тухузва чеб къазахри урус?
Заз ванер къвезва мад къал-макъалар,
Авалда анра, тавур чаз турус.
Гьасан эфенди
Шейх Шамиль есир кьурдалай кьулухъ,
Рахазни жезмач урусрихъ галаз.
Шулугъдин кIула жезва мад шулугъ,
Чпелай чIуру чешнеяр къалаз.
Кис хьанва беглер авачиз къайгъу,
Халкьди незвайди фу туш, я агъу.
Кард гъилел алаз гъуьрч ийиз тама,
Абурун пеше я къугъун тIама.
Исмаил эфенди
Аслан хандилай гуьгъуьниз беглер,
Амачир хуьрер аматIа сад-вад?
НикIер къакъудиз рекьизва эллер,
Идалай артух авани инад?!
Гьасан эфенди
«Фекьийри твазва фитне-фасадвал,
Дин багьна кьуна, ийиз инадвал.
Душманвал артух жезва гьар юкъуз,
Халкьдиз урусар мидя футфа гуз».
Исмаил эфенди
А крарикай чазния хабар,
Гъуд гьалч жедани рипинин кIвенкIвел?
Чун азиятрик ква пара санбар,
Зазни чизвач кьил эцигдатIа квел?!
Гьасан эфенди
Абдул Гьамидан атанвай векил,
Ийир-тийирдай акъатзавач кьил.
Вилик фейитIа физвалда вацIуз,
Хъулухъ чIугуртIа. Аватзава цIуз!
РикIел алама Шамилан йикъар,
Рагьметлу буба кьиле авайла.
Гьи кьадардин терг авунай халкьар?
Инсанрин кьисмет гъиле авайла.
Эмин азарлу гаьтнава месе,
Кьил чIугвадай са жагъизвач ара.
Гьар са алимди ичIи я кисе,
Куьмек гуз тежез атIанва чара.
Ам Дербентдизни рекье тунай за,
Гьайиф хьи куьмек хьанач азардиз.
Аллагьди вучиз авуна къаза?
Ни гудатIа лагь жаваб и кардиз?
СтIал къазмайрал йиф авур саягъ,
Гьамидавай заз жагъанай хабар.
Эмина муьхце ксана начагъ,
Йиф акъудналдай дуьнья барабар!
Исмаил эфенди
Ваз хабар ятIа, Мегьамедали
Бегдикай Куьре хкянава хан.
Секинвал гудач бегьемсуз кьил,
Адакай чун кьвед масанал рахан.
Жув ахлад кьулухъ, къе гьар са найиб,
Вичин чкадал тахьун я айиб.
Угъри, къачагъди тарашзава эл,
Кьурай къахариз ягъ хъийизва кьел.
Куьре округдин векилар гару,
Кул хьиз тухузва куьнуьдай чIуру.
Заз ван хьайивал, Къубадин патахъ
Катун паталди хкягънава рехъ!
Амма халкьариз герек я кьилер,
Кьисметди акьал авурла вилер.
Гьасан эфенди
Азиз тир халу, зи вилерин нур!
Тек са ваз я зи даим ачух хур.
Зунни урусрал туш акьван рази,
Угъри-къачагъни душманар я зи!
Къуй гьамиша хьуй кьилел Сад Аллагь!
(ЭкъечIда)
Исмаил эфенди
Зи патай салам вирибуруз лагь!

КЬИБЛЕПАТАН ТАБАСАРАН
(БалкIандаллаз хквезвай найиб Гьасан, вичин
резиденциядал, жемятди къаршиламишда)
Нуьквер
ЧIехи тир найиб! Гьасан эфенди!
Майдандин юкьвал халкь хьанва кIватIал.
Чеб авай рекьиз гьар са тефейди,
Ягъиз, рекьизва, иллина хьиз тIвал!
Гьасан эфенди
НуьцIуьгъ Абукар пачагь хьиз къекъвез,
ЧIилихъар угъри Миримаз тамаш!
Ризкьияр гьайиф чи кIатуз текъвез,
Ярагъ Семедаз вуч кIан я кIамаш?!
Зун рахада къе абурухъ галаз!
Белки абуру яб гун зи чIалаз.
Нуьквер
Инал куьн патав къвезва инсанар,
Вуч лугьуда за?
Гьасан эфенди
Атурай вири!
Заз чирзавани пис ва хъсанар?!!
Гьим ятIа угъри, гьим ятIа дугъри!
1-кас
Салам алейкум, чIехи тир найиб!
Гьасан эфенди
Ва алейкума салам, дуст ТIайиб!
.1-кас
КIватI хьанва халкьар, ша, акъваз кьиле!
2-кас
АкI тахьайтIа чун тарашда вири.
3-кас
Гъазават я им! Гъазават я им!
2-кас
Урус пачагьдин ийидай эхир!!!
Нуьквер
Са кIус кьван фикир авун я лазим,
Угърияр кьиле гьатнавай нехир!!!
Гьасан эфенди
Дуьз хьанач, нуьквер, гекъигун авур,
Кесиб халкьари вуч авурай кьван?!
3-кас
АтIай са жаваб це на чаз, найиб!
Вун чи паталлай кас яни, ва…я…?
1-кас
Чи патал тахьун тушни кьван айиб?
2-кас
Амачни кьван чахъ регъуьвал, гьая?!
Гьасан эфенди
Кьурайдахъ галаз ицIибурни кваз,
Куда, жемятар, Аллагьдиз килиг!
Урусатдал куьн физва ружа гваз,
Чахъ а къуватар авач гьелелиг!
3-кас
Адаз кичIезва къуьнеллай чинер,
Урус атана алудиз вичин.
Гьасан эфенди
Аллагьдиз килиг, эй мусурманар!
Вуч патал куьне экъичзава ар?
Мегер кьилел къурдани тIурфан?
Къадир амачни тIуьр са тике фан?
Куьз кьил-кьилелай авунва алат
Асланбег
А кардал вуна ийизва гъалатI!
Хашпарайрин пад хьанвIа, найиб,
Вун мусурман я, тушни ваз айиб?
Урус къазахриз тавуртIа икрам,
Недай фуни кваз тушни ваз гьарам?!
Мус акурди я хутIуниз бармак,
Гафунин кьилиз чаз лугьуз дурак?
Ягьанатзава эллерикай чи,
Мус квахьда абур вилерикай чи?!
Гьасан эфенди
Зунни абурал хьайид туш рази,
Ягъун-кукIуни гудач чаз рузи.
Урусат пачагь-кьудратдиз еке…
Асланбег
Чахъ туьрквер ава, чахъ ава Мекке!
Чи патал ала ЧIехи тир Аллагь!
Вун Урусатдин жаллатI я, валлагь!!!
Гьасан эфенди
Урусбур ятIан къуьнерал чинер,
Асланбег
Михьибур жедач на кьадай кьинер!
Нуьквер
Чинер алудмир, чи найиб-сердер!
Ви хиве ава халкьарин дердер.
Гьасан эфенди
РикI ипек я зи, диндал я кIеви!!!
(чинер алудда)
Амма гьавайда экъичмир иви.
Рекьида халкьар, цIув гуда хуьрер.
Сагъар тийидай ийида хирер.
Я зун къачагъ туш, я зун туш угъри!
Тарашзавай халкь куьне хьиз дугъри.
Аллагь кьилелла, ажизмир эллер!
Женгиниз фимир акьална вилер.
Куьн акваз-акваз физва цIун хуруз,
Гужуналди халкь вегьезва фуруз!
1-кас
Чи туьрк стхаяр?!Къази Мегьамед?
Чи аслан хьтин..
2-кас
Гьажи Мегьамед?!
3-кас
Ибур тIимил яз аквазван, Гьасан?
Яраб чаз чизвач чи писни - хъсан?!
Гьасан эфенди
Чи кар мад ина авач, дуст нуьквер.
Буьркьуьдаз мегер аквадан эквер?
(хъфида)
1-кас
Къазават я къе! Къазават я къе!
Хашпара урус терг ийин са-сад!
3-кас
ЧIехи тир Аллагь!-Вун я чи къуват!
2-кас
Иншаллагь, са югъ акван чаз азад!!!

ДЕРБЕНТ
ГУБЕРНАТОРДИН КАБИНЕТ
Генерал
Тадиз Тифлисдиз агакьра хабар,
Къарагъанава халкь дагълара самбар!
Мамедкъалада Мегьтибег лугьур
Кас хкяйнава Къайтагъви машгьур.
Башлида Жамал бег хьанва гьаким.
ЦIун фурар хьанва гьар са хуьруьн ким!
Дербент дяведин хуьзва къайдада,
Рекье тур куьмек фад хьиз жедатIа.
Прапорщик
Азиз генерал, Дербентда вири,
Ягъиз-рекьизва куьлуьни ири.
Тарашиз кIвалер, туьквенар, базар…
Хуьз тежез абур хьанва чун бизар.
Чувуд, эрмени кIватIализ девлет,
Яргъа шегьерриз катзава хевлет.
Генерал
Бакудиз хабар ая, чаз гими
Рекье тун патал, фу, партал чими.
Гьинай кIантIани авуна суракь,
Аскерар турай кIватIална яракь!
Прапорщик
Им пуд лугьудай рекье твазва тел…
Генерал
Буйругъ кьиле твах, заз тагъана хъел!!!
Милица
Куьн акуна кIанз, азиз генерал,
Акъвазнава кьвед-пуд кас гъенерал.
Квез гудай хабар авалда тади,
Генерал
Вуч ятIа чира абурун дерди.
Милица
Хуьруьнвияр я Жалгъандин Рукел,
Тiвар я Кьасумбег, аламан рикIел?
Генерал
Вични кьий, вичи гудай хабарни,
Биши хьуй а ван къведай япарни!
Кьаз гице тадиз нуькверриз буйругъ!
Хабарни кьамир вуч ятIа къуллугъ!
(а паталлай кIваляй аскерар экъечIда)
Офицер
Куьн кьун патахъай атанва буйругъ!
Яракьар вахце, тавуна шулугъ!
Кьасумбег
Чун иниз кикIиз-чикIиз атанвач!
Генералди чаз гурай анжах яб.
Офицер
Зун квелай арза кхьиз атанвач!
Яракьар вахце!!!
Кьасумбег
Ахпа ягъда тIаб??!
А югъ къалурдач за куьн вилериз!
Барутдин цIалди куьс гун гъилериз!!!
(туьфенгрин ванер акъатда, гапурар акъудда)
Милица
Аман зи жегер! Я залум гапур!
На зи бедендай экъична иви.
Кьасумбег
Динсузриз чна ийидач хатур,
ГьикI рекьидатIа гуьзета дагъви!
( Кьасумбег ва салдатни афицер рекьида)
Генерал
Гьа им тирни заз вугузвай хабар?!
Прапорщик
Рекьиз кIанзавай вунни бейхабар.
Генерал
Дагъвийрихъ галаз хъуьтуьлдиз рахун
Герек къведай туш. Са-сад ягъиз, йикь!!!
Чир хьурай чакай вуж ятIа ахун!
Гьахъ ам я къуват бул аватIа нихъ!
Прапорщик
Баку патай чаз къвезвалда гими,
Апшерон патай аскеррин кьушун.
Генерал
И гафари рикI авуна чими,
Бунтчияр чна ийида тIушун!
Шегьердай эркек акъудмир къецел!
Дишегьли, аял акъучIуй инай.
И залан къабараламаз мецел,
Акъудин бунтчи дагъвияр кIаняй!
Мукъаят акъваз офицер, солдат!
Прапорщик
Пачагь паталди ийидач галат!
Ватан паталди гуз гьазур я чан.
Терг ийин вагьши дагъвияр, чичан!
Кьасумхуьруьн майдан
(пуд кас балкIанрал ала)
Али
Гьажимурад, заз и крар хъсан
Аквазвач, стха, девирдиз килиг!
Бунтар себебда гьи кьадар инсан,
Ажалсуз кьена кватIа чи чилик!
Гьажимурад
Урусат патал нуькверни къазах,
Кьадани чна шутарна кIула!?
Гьар са патахъай атIузва чи рехъ,
Гужуналди чун твазва цIун кьула.
Нурали
Азиз рухваяр! Герек къведач къал.
Али
Гьажимурада вегьезва виляй!
Гьажимурад
ТуькIуьн паталди ваз кIандайвал гьал,
ЭкъечIдани зун, стха, и кIваляй?!
Нурали
АкI хьанач хьи дуьз, рухваяр азиз,
Гьажимурад
Чими къулавай къекъечIиз кациз…
Али
Ваз ни лугьузва кIвалерай экъечI!
Куьз чуьруькдик вун авунва эгечI!?
Куьре округдай хуьквезва хабар,
«Биши хьанани лугьуз ви япар?»
Нурали
Хайи стхаяр сад-садаз акси,
Зи патай квез хьуй, балаяр, веси:
Ислягьвилелди не са тике фу.
Гьажимурад
Завай эх жезмач къазахрин туфу!
Туьрквер чибур я, са дин, са иман.
Урусри чун чаз ийизва душман.
Фидани чунни туьрквериз акси,
Урусрихъ галаз имансуз аси?!
Али
Урус пачагьди ганва заз къуллугъ,
Гьазур я адан тамамриз буйругъ!
Цаварал Аллагь! Чилерал пачагь!
Гьажимурад
Гьиниз фена ви мусурмандин ягь?!
Нурали
Аман балаяр, ширин балаяр!
Кьуьзуь бубадин рикI ийимир тIар.
Рагьметлу къари амачиз къе зун,
Куь хажалатри ийизва къазун.
Эй сад тир Аллагь! БуьтIруьк ягъайла,
Кьел яда чна, кьеле гьатайла,
БуьтIруькрин азар акъудун патал,
Дарман тийижиз рикIе ава тIал!
Али
ЦIуд йисан вилик къарагънай Шамиль,
Кьейи инсанар аквазван тIимил!?
Гьеле а чIавуз шейх Мегьамеда,
Шейх Жамалдина тунай са къайда.
Гьар са имамдихъ вичин къуватар
Авай тир, стха, гила яхъ заз тIвар,
Вуж аватIа чи халкьарин кьиле?
Угърини къачагъ хкягъиз рагьбер,
ЦIун хуруз куьне вегьезва лежбер!
Гьажимурад
Зунни вун кIвале хьайитIа чуьнуьх,
Ни буржи я лагь, чи дагълар хуьнуьх?!
Эгер урусри тухванайтIа дуьз,
Садни абуруз жедачир акси!
Акьадарайла дабандиз гуьдуьз,
И дугъри вунни жевачни гьаси?!
Нурали
Азиз рухваяр, кьилелла Аллагь,
Хъсан акъваздач и крар, Валлагь!
Али
Са нин ятIани хьанва ам чIалахъ,
Гьажимурад
Турция стха гала чи къвалахъ!
Я кьена кIанда асландин саягъ,
Сад Аллагьдикай жеда чаз даях!
Квез я икI тIуьр фу урусрин гъилик?
Зун экечIда чи кIеретIдин вилик.
Я за урусар ийида чукур,
Я жуван гапур ийида какур!
Аварни дарги, табасран, лезги,
Самурни Къуба, чеченар вири,
КъарагъайтIа чун Ширванни Шеки,
Урусар инай ийидай кьери!
Али
Къарагъначирни?!
Гьажимурад
Къарагънай, гьелбет!
Али
Бад гьавая чи фенайни зегьмет?!
Гьажимурад
АкI ятIа, стха, ягъна хьиз кьве мет,
Ийидани чи кьве кепек къимет?
Урусриз чна ийидан икрам!?
АкI недай ризкьи тушни чаз гьарам?
Вун, стха, жувал мукъаят акъваз,
Къуллугъдин кIараб машгъул хьухь жакьваз!
(экъечIда)
Али
Вегьезва ада вичи-вич вацIуз!
Нурали
Ша, вуна кьванни кьамир, хва, яцIуз!
Али
Гьажимурадахъ гала са бала!
Нурали
АкI лугьумир на, азиз тир бала,
Рекьив гъиз алахъ, авуна минет,
Гьа им яни заз куьн патай гьуьрмет?
Эй Сад тир Аллагь, Вакай са чара!
Стхадвай стха ийимир чара.
Али
Кьил акъат тийир замана я им.
Гьар къучидикай хьанва са гьаким.
Вилик фейитIа, вацIуз физва чун,
Кьулухъ хтайтIа, пис цIуз физва чун.
(экъечIда)
Нурали
Гьайиф чи эллер, гьайиф чи хуьрер!
Женнетдиз ухшар ерияр я хьи.
Гьар са бегьердив ацIанва чуьллер,
Дишегьлиярни гьуьруьяр я хьи!
Са тике фу чав нез вугузвач гьалал,
Секиндиз тазвач гапурар къвалал!
(Кьве гъилив кьил кьуна ацукьда)
(экъечIда)
Али
ИкI вахт ракъурун къведач заз герек,
Бунтчияр жезва къвердавай зекре.
«Бес вун гьина авай, келлесуз Али?»-
Лугьудачни кьван урусри дили.-
«Вучиз вуна чаз авунач хабар?
ТахьайтIа биши хьанвани япар?»-
Тадиз балкIандал акьахна юргъа,
Хабарна кIанда гьакимриз жуван.
ТахьайтIа дили хьана чи агъа,
Ийида кесиб зи чандин дуван.
Акъатда гъиляй и чIехи къуллугъ,
АтIуда суьрсет, мад гудач дуллух.
Ийида суьргуьн, чкIида хизан.
Дустагъханадай ядани азан?
Агь, Гьажимурад! КIамашрин кIамаш,
Фена хьиз тадиз кьаз туна кIанда.
Къазаматда ам хьун патал яваш,
Адан дустарни тваз туна кIанда!
Етим Эминни рекьизвач залум,
Инсанар рекьяй акъудиз чIалал.
Гайи кьван тIалар хьанватIан къалум,
Чав нез вугузвач са кIус фу гьалал!
(экъечIда)

ДЕРБЕНТДИН КЪЕЛЕ

Тарагъачриз акъудиз гьазурвал акунва.
Халкь пара я. Асмишзавайбур, чпин
жазадин приказ кIелунал вил алаз акъвазнава.
Суд
Генерал
Гьазур ян вири?
Офицер
Эхь, чан жанаби!
Са пай чна къе асмишда кьилер.
Генерал
Гьинва буйругъар кIелзавай Наби?!
Хъсан хьаначни кIватIална эллер!
Къурху кьванни хьуй законрихъай чи.
Офицер
Къурху кьванни хьуй акунрихъай чи!
(Гъиле еке табагъни аваз Наби къведа.
Генералди приказ кIелдай ихтияр гуда)
Наби
(Са вилел айна гьална, кIелда)
Эй инсанар! Яб це, яб це, яб це!
Урусат пачагьдиз, азадвал гъайи,
Акси къарагъна авам дагъвияр.
Крарикай чун рахадач хьайи,
Экъична пара кьадар ивияр.

Куь вагьшийрикай, угърини жаллатI,
Акъвазна кьиле, тарашна хуьрер.
Фекьи-найибри ахъайна гъалатI,
Чал агакьарнач чуьнеба сирер.

Чна абурун ийида дуван!
Гьар са бунтчидиз гуз вичин жаза.
Абдул Фетягь эфенди
(Гъиле чар аваз)
Багъишламиша, заз инал жуван
Ийиз кIанзавай са гъвечIи арза!
(Наби кис жеда, ам генералдиз тамашда)
Генерал
Им гьи чка я кIелзавай арза?
Судди гузвайла кутугай жаза!
Абдул Фетягь эфенди
Вуч тахсирар ква иналлайбурук?
Бунтчияр тама хьанвайла чуьнуьх?
Гьич са гунагьни квачирбур хурук
Кутун яни им куьне чун хуьнуьх?
Гьажи Мурад
Ихьтин кьегьел хва, куькIуьнвай лампа
Дуьньядал туна физвай дуст Гьамид;
Женнет эгьли я, валлагь, вун зурба,
Ихьтин хва авай халисан игит!
Абдул Гьамид эфенди
Рахункай, Гьажи, авач кIус себеб,
Ваз чир хьанвачни урусрин менсеб?
Артух рахайтIа, гьаданни гардан
Мумкин я вегьин гьалкъадиз бирдан!
Наби
Тахсирар пара гьатзава хиве,
Гьажи Ших Буба – пIирерин неве.
(И гафар сиве амаз, солдатди Ших
Бубадин гардандиз кемен вегьена.)
Ших Буба
Ватанэгьлияр, кичIе жемир квез!
Ярагъ Мегьамед – рикIерин рягьбер,
Мусурманвилин дуьз рекьиз хуьквез,
Гьазур хьухь вири, чубанни лежбер!
(КIвачерик квай куьсруьда кIвач эцяйда.
Халкьдай гьарай акъатда.)
Наби
Кьвед лагьай нубат..я Гьажи Мурад!
Гьажи Мурад
РикIе амай зи са гъвечIи мурад.
Ихтияр це заз ам тухуз кьиле.
Туьнт Лезгинкадал кIан тир ийиз кьуьл!
Наби
Хъуьруьрмир жувал и Нарин къеле!
Валлагь и касдин гижи хьанва кьил!
Генерал
Вуч кIанзава лагь вагьшидин хциз!?
Лезгинкадин кьуьл чидалдан вичиз?
Ажеб хьаначни, мурад тир акун,
Хъуьтуьл тирди чи къалурин закон.
Наби
Лезгияр я ман, мелен вахтунда
Мечедин афар акъатдай рикIе.
Артух рахункай авач заз файда,
Генерал
Зуьрнечияр гъиз кьве кас тур рекье!
(Суд ийизвай чка деминиз элкъвена.
Гьажи Мурад кьуьлуьк экечIна.
Халкьдин вилерал шелдинни хъуьруьнин
Накъвар ала. Тух жедалди кьуьл авур
Гьажи Мурад, масадан куьмек галачиз
Еб гардандиз вегьена, хъуткьунарна.
Еб кьатI хьана, Гьажи Мурад-сагъ ама)
Офицер
Помиловать бы!
Генерал
Вуч помиловать?
Ам урус халкьдиз талукь тир закун,
Вагьшийриз инсаф герек туш авун.
ЦIийи кьилелай вегь гардандиз еб!
Лезгинкал кьуьл авунай ажеб!
(Гьажи Мурад кьвед лагьай сеферда
еб вегьена,асмишдайла)
Гьажи Мурад
Азиз тир эллер, къардаш мусурман!
Ягъиз, кьиникь я урусрин душман.
Чи дагълар азад жеда къе, пака!
Вуч пис буьтIруькар гьатна чи якIа?
(Солдатди куьруьда кIвач эцяйда.
Гьажи Мурад рекьида, халкьди гьарайда)

Наби
И сефер нубат къвезва Гьамидал!
Гьазурвал аку, дуьн ая кIел!
Абдул Гьамид
Лянет къурай куьн гьар сад хайидал!
Тубастагьир ийин. Акат хьана хъел.
(И арада, Абдул Гьамид азад авунин чар гваз хтана, генералдив вугуда)
Генерал
Казнь оставить!
(И арада солдатди чир тахьана, Абдул Гьамид
эфендидин куьсруьда кьуьл эцяйда)
Не надо казнить!
(Куьрс хьанвай Абдул Гьамид эфендидин еб атIана, амма адал чан аламачир. Са кьве декьикьани алатнач, цавай марф хьиз Руг къваз башламишна. КичIе хьайи генералди асмишун акъвазарна, амайбур сибирдиз рекье тун меслят къалурна.)
Прекратите казнь!
(Жибиндай ягълух акъудна, пелел алай гьекь михьиз, кьил галтадда. Абдул Гьамидал са жуьредин кьванни чан аламатIа ахтармишиз атай военный врачди, адан кьил хкажиз туна, вилин кьекьемар ахъайна, кьил галтадарна, чилел эциг хъувуна. Генерал, гъиле вуганвай чарчиз, жибиндай акъудай лупадай тамаш хъувуна. Чар кьвечIиларна, къултухда туна, ам вичихъ галай офицерарни галаз, а патахъ акъвазнавай файтун галай патахъ фена. Халкьдик къалабулук акатна. Вири цавай къвазвай руквадиз тамашиз, чпин парталрилай кап алтадарзавай.
1-кас
Эй Сад тир Аллагь, Ваз шукур хьурай!
2-кас
Чун патал гьикьван гуж, фикир хьурай?
Чи дагълара чаз тагузвай мажал,
1-кас
Гьар садав чна агудда ажал!!
Офицер
ЧукIукI кван жемят, гьарма са патахъ!
Квелни мукьвара агакьда куь «гьахъ»!
Эй, къара солдат, гьич са касни на,
Кьейибурув и агуддач чIана!
Чукур ая халкь, чкIура базар,
Гила кьванни чун тавурай бизар.
(Перде агал жеда)