Куьредин чирагъар

Алай девирда вири халкьар хьиз чи лезгийрини, виликан девирра яшамиш хьана, чпелай халкьдиз къиметлу крар, эдебиятдин ва медениятдин эсерар тур, халкьдин арада еке гьуьрмет къазанмишай инсанар жагъурзава, абурукай акьалтзавай несилриз хабар хьун патал, газетриз, журналриз макъалаяр, кьилдин ктабар акъудзава. Ибур гьар са касди ийизвай баркаллу крарикай сад я. Гьа са вахтунда, бубайрилай аманатар яз чал агакьнавай, тархдихъ ва халкьдихъ галаз алакъалу дараматар, пІирер, булахар, муькъвер цІийи хъийиз алахънавай инсанарни ава. Халкьдин патай абуруз аферин ава. Жуван нубатдай яз, жагъанвай куьгьне девиррин эсерар, архивра амукь тавун патал им ийизвай са алахъун я. Алай вахтунда тарихдин ва халкьдин гележег хъсанарунин, пак тир дараматар цІийи хъувунин крара Сулейман-Стальский муниципальный администрациядин кьил Имам Яралиева еке къайгъударвал ийизва. Абурукай виридалайни багьади – чи еке алим, педагог, философ, тарихчи Гьасан эфенди Алкьвадарвидиз ва адан баркаллу несилдиз эцигнавай музей, туькІуьр хъувур мискІинар, пІирерин дараматар, сурар ва рекьер я.

 

 Куьредин чирагъар

Сифте гаф
Алай девирда вири халкьар хьиз чи лезгийрини, виликан девирра яшамиш хьана, чпелай халкьдиз къиметлу крар, эдебиятдин ва медениятдин эсерар тур, халкьдин арада еке гьуьрмет къазанмишай инсанар жагъурзава, абурукай акьалтзавай несилриз хабар хьун патал, газетриз, журналриз макъалаяр, кьилдин ктабар акъудзава. Ибур гьар са касди ийизвай баркаллу крарикай сад я. Гьа са вахтунда, бубайрилай аманатар яз чал агакьнавай, тархдихъ ва халкьдихъ галаз алакъалу дараматар, пІирер, булахар, муькъвер цІийи хъийиз алахънавай инсанарни ава. Халкьдин патай абуруз аферин ава. Жуван нубатдай яз, жагъанвай куьгьне девиррин эсерар, архивра амукь тавун патал им ийизвай са алахъун я. Алай вахтунда тарихдин ва халкьдин гележег хъсанарунин, пак тир дараматар цІийи хъувунин крара Сулейман-Стальский муниципальный администрациядин кьил Имам Яралиева еке къайгъударвал ийизва. Абурукай виридалайни багьади – чи еке алим, педагог, философ, тарихчи Гьасан эфенди Алкьвадарвидиз ва адан баркаллу несилдиз эцигнавай музей, туькІуьр хъувур мискІинар, пІирерин дараматар, сурар ва рекьер я.
Заз инал куьн фикир 1965-йисуз акъатай І-нумрадин «Дуствал» альманахда Фируза Вагабовадин «Лезги литературадин чешмейрай» макъаладай къачур са чІукунал желб ийиз кІанзава. «Даггъустанда арабрин литература ваъ, амма чкадал араб чІалалди тир Милли культура хьайивилин гьакъиндай нетижа дуьз тирди субутарзава. Юкьван виш йисарин арабрин литературадин общий таъсирлувал гьисс авунай, «ХYІ-ХІХ-виш йисарин Дагъустандин араб чІалалди тир литература вичин дибдалди Дагъустандин тарихдихъ ва культурадихъ галаз алакъалу хьана, и саягъдалди адакай, тарихдин рекьяй вилик финифин тайин тир вахтунда анжах араб чІалакай менфят къачур Дагъустандин халкьарин руьгьдин гьакъикъи ирс хьана», - кхьизва И.М.Фильштинскийди. ИкІ хьайила, советрин алимрини дагъдин уьлкведин араб чІалан литературадин Милли характера хиве кьазва».
Рагьметлу Гъалиб Садыкиди гьеле 1969 лагьай, яни СтIал Сулейман хана 100-тамам хьайи йисуз, вичин алимвилин диссертацияда кхьенай: «Лезгийрин диндин шиират – им къенин йикъалди ракъинин нур такунвай хам чилин къат я». Камаллу алимдин гафариз вуч лугьуда? Гьахъ тир а кас. Ада къейд авурвал, чун къени шейх Ярагъ Мегьаммедан, Рухун Алидин, ЧIилихъ Абдулгьамидан, Муьгъерган Алидин, Ашар Рамазанан, Хпеж Къурбанан гегьеншдиз кхьенвай ва абуруз къимет ганвай, илимдин кIвалахрикай магьрум я».-лагьанай. Гьахъ тир алим. И гафар лагьайдалай гуьгъуьниз чи баркаллу алимри, шаирри, писателри са шумуд шаирдин яратмишунар кIватIна, чпин фикирар лагьанватIани, «хам чилин къатунал» бес кьадар ракъинин нурар аватнавач. Алим Садикьиди авур къейдинилай гуьгъуьниз и месэладай А.Къидимова, са кьадар масабуру и месэладай зегьметар зегьметар чIугунватIани чун абурун вилик буржлу яз амукьзава.
Дугъри я, Советрин гьукумат тестикь жедай, алаш-булашдин йисара, кесибрин гаф ишефизвай чIавуз, капитализм терг авуна, социализм къурмишзавайла, кулакрихъ галаз, динэгьлиярни пис ксариз элкъвенвай. Гьа са вахтунда, са шумуд виш йисарин девирда, чеб дидеди хайидалай гуьгъуьниз, са шумуд бубайри кьабулнавай мусурман дин ва динэгьлияр, артухлама абуру диндиз талукь яз теснифнавай жавагьирарни, кIелун анихъ амукьрай, кIвалера хуьзнни жезвачир. Нетижада, араб чIалал ва я гьарфарал кхьенвай гзаф кьадардин менфятлу ктабар, документар, чарар, цIаяр ягъиз кана, куз гьайиф атайбур, пIирерин, мискшинрин къаварик эцигна.
Зи мурад лагьайтIа, шейхериз, имамриз, эфендийриз авур бахшандар, мусурман диндин тариф авур , шииратдин къанунрал амал авуниз эвер ганвай, Аллагьдин, Мегьамед пейгъамбардин,(с.а.в.с) пак ва дуьз рекьиз уьмуьр бахшнавай, исламдин дин вине кьунвай, акьалтзавай несил тербияламишай эсеррин векилриз, абурун теснифриз къимет гун туш. Абурукай куьруь малуматан гун я. Къул тирвал кам вегь лагьайвал, жуван алакьунриз ва тIимил такьатриз килигна, гьелелиг жуван багъри Куьредин сергьятра яшамиш хьайи диндихъ алакъа аваз теснифар авур векилрикай куьруь хабарар гуналди, абурун сад-кьве эсерни галаз, акьалтзавай несилриз чир хьун патал са гъвечIи кIватIал акъудун я. Мумкинвал хьайитIа, диндихъ галаз алакъалу векилрин эсерар гана, жуваз жагъай «Сухтадин дафтардай» жагъанвай эсерарни эхирдай гуда.

Дагъустан-Лезгистан
Дагъустан–дагъларин ватан яз гьисабзавайбурун кьадар тIимил туш. Пата-къерехдай атайбурун виляй экъисзавай, вичин кьилелей, мусурманри хьиз, живедин бармал хтIун тийизвай Шагь дагъ акурбуру, на лугьуда, и ерийра гегьенш майданриз кIусни чка амач. Гьабурни гьахъ я жеди, амма завай вилер акьална, гьар ни вуч лагьайтIани, агъаз жедач. Эхь! Шагь ва Шалбуз дагъларин кьакьан тирвилер акурдаз, анжах винелди кьил цавузна, гъетерик тIуб кягъун патал гьикьван мензил аматIа чирунилай гъейри, и, чка-чка кьакьан ва аскIан кIунтарин кIеретIри къужахламишнавай уьлкведа, инал-анал, дагъларин арайра гегьенш майданар авайди аквазвач. Вучиз лагьайтIа, чун яргъал тефин, къачун чна Куьредин ва Самбурдин мензилар. Куьредин сензил, дагъларай авахьна къвезвай жуьреба-жуьре къилихрин вацIари, ида адалай, ада муькуьдалай, мехъерин муштулухар гузвайбур хьиз Кас гьуьлуьхъди еримишдайла, Сардарахуьруьвай, куьгьне Алидхуьруьвай агъадалди СтIал вацI арадал гъана, и мензилдин гегьенш чуьл – шакъа-шакъа авуна, кьве патахъай кьведа, гьар сада вичин сергьятар гегьенш ийиз алахъна, Аллагьдиз хъсан чир жеда, гьи кьадар асирар фенватIа.
Археологри тестикьарзавайвал, Гергер тIвар алай Хив патай къвезвай вацIун надинжвили, са гьи девирда ятIани, СтIалрин хуьрерин кIан кьуна фейиди, и хуьрерин дугунрай, са шумуд юкI чил эгъуьрла, кIаняй акъатзавай вацIун чирхди, веняй агъуз гъанвай гъванери шагьидвалзава. Арагъ патай къвезвай Кьурагь вацIу, гележегжин Кьасумхуьр тешкилдай са кIус чIур туна, гуьнепатан къузайрин кIан хкудзава. Агъа СтIалрин сергьятдиз мукьва хьайила, квай къал хкатай кьве вацI, чаб чпиз фадлай такур вахар хьиз гарданра гьатна, мад садрани чара хъижедач лагьана, Кас гьуьлуьн мехъер-межлисдиз физва. И рекьера абуру чпин берекатлу целди, виликан девирра къалин тамар, алай вахтунда, никIер, багълар, салар дигиз физва. И гуьзел дагъларинни генг мензилрин макандал, адан берекатлу чилерал, зем-земдин булахрал, зегьметдал рикI алай халкьарал темягь фейибурувай, и ерийрин яйлахрикайни къишлахривай, авай кьван малкъарадикайни къацу чIурарикай ванер атайбурувай, и женнетдин вилаят чпин пацук кутун тавуна акъвазиз хьанач. Пара кьадар чапхунчийри инра чпин кIарабар туна, са бязибурувай и чкаяр вахчуна, муьтIуьгъар ийиз кIанз чилишмишвилер пара авуна, амма, Дагъустандин кьакьан дагълар муьтIуьгъриз алакьнач, чпикай хьаначтIани, чпин эвлед-бевлед и ерийрин есирар яз амукьна. Абурун невейриз Дгъларикай хайи Ватан хьана, абуру и дагъларикай чпин манияр лугьузва. Гьа икI, Дагъустанда Алпан девирда – хашпара дин, гуьгъуьнлай атай арабри инра ислам дин чукIурна. Нетижа яз, арабрилай вилик ва абурулай гуьгъуьниз, зун вири Дагъустандал, вири Лезгистандикай тахьайтIани, Куьре патан хуьрерикай, пIирер-шейхерикай, алимрикай, диндихъ галаз алакъалу инсанрикай кьве гаф рахада.

Ислам дидинкай
Ислам - (хашперес ва буддизм динрихъ галаз санал) дуьньядин пуд чIехи динрикай сад я. Вичиз икрамзавайбурун кьадардал гьалтайла, ислам кьвед лагьай чкадал ала. Алай вахтунда мусурманрин кьадар са миллиард касдилай артух я. Исламдин кьилин пак центраяр Мекка ва Мадина я Сифте арадал къвез башламишайла, ислам арабрин миллетдин дин тир. Адан бине эцигай с.а.с. Мегьамед пайгъамбар 632-йисуз кечмиш хьайила, мусурман дин яргъаризни чикIиз башламишна. Халифатрин девилда ислам дуьньядиз гегьеншдиз чкIуниз гзаф себебар ава. И карда рейсадвилин, барабарвилин, гьахъ-адалатдин идеяйри еке роль къугъвана. Милли ва чинин рангунин чаравилеризни килиг тавуна, а идеяяр дуьньядин гзаф халкьарин гегьенш къатарин руьгьда гьатна ва абурукай исламдиз икрамзавайбур – муслимар хьана.
Дагъустанда ислам кьабулуникай
Дагъустандин халкьар исламдиз икрамзавайбуруз элкъуьрун 642-йисалай та 15–лагьай виш йисалди давам хьана. Социальный, экономикадин, руьгьдин ва гележегдин нетижайрин барадай дагъвийри ислам кьабулун кам вилик къачун хьана ва и кардиз тарихдин кьисметда важиблу вакъиадиз хьиз къимет гуз жеда. Арабри дагъвийрин культура, руьгьдин уьмуьр вилик финиз еке таъсирна. Мусурман диндихъ галаз санал дагълариз РагъэкъечIдай патан дегьзаманайрин культурани атана. Арабрин культуради 8-асирдилай башламишна та 16-асирдалди вири терефрихъай вичин девирдиз хас тир кIвенкIвечи роль къугъвана, куьгьнедини цIийиди, арабринни дагъвийрин культура сад-садак какахьна, марифатдиз, эдебиятдиз къулайдиз таъсирна. Юкьван йисарин арабрин культурадин еке агалкьунар къейд авуналди, немсерин чIехи философ Гегела лагьанай: «РагъэкъечIдай ва РагъакIидай патан дуьньядиз арабар ва абурун идеяяр йигиндиз гьикI чкIанатIа, абур савадлувилин гурарай винелди гьикI хкаж, абурухъ руьгьдин культурада РагъакIидай патан дуьньядилай хейлин гзаф агалкьунарни хьана». Мусурман дин кьабулайла дагъвийриз арабрин, мусурманрин кIвенкIвечи цивилизациядин таъсирни артух хьана.
РагъэкъечIдай патан чIехи алимрин, кьилди къачуртIа, Ибн Синан «Духтурвилин илимдин къанунар», «Казвинидин космография», ат-Табаридин «Всеобщая история», ат-Тафтазанидин риторикадай ктабар ва масабур гегьеншдиз чкIана. Виринра художественный литература, «Агъзурни са йифен» махар, Фирдоусидин, Хаганидин, Низамидин ва маса авторрин произведенияр рикI алаз кIелиз эгечIна. И культурадин бинедаллаз Дагъустанда медресаяр, школаяр ачухиз хьана. Анра араб чIал, мусурман дин чирунихъ галаз сад хьиз, математикадин, астрономиядин, географиядин, истриядин ва маса тарсарни гузвай. «Тарих-ал Баб»-«Дербентдин тарих», «Дербент-Наме», «Дагъустандин тарих», «Ахти-Наме», «Куркли –хуьруьн тарих», «ЦIахур-Наме», «Абумуслиман тарих» ва ихьтин са жерге миллетар сад-садахъ галаз рахадай ва гьакIни официальный чIалаз элкъвена. Дагъустандин халкьарин арадай еке шаирар, алимар, философар акъатна, ал-Дербенди (ХII), Али Кумухский (ХYI), Мегьамед Урбинский, Кьуьчхуьр Саид, Дамдан Мегебский, Мирзали Ахтынский ва масабур абурун жергедай я. Дагъустандин алимар чпин девирда чирвилер деринарун мураддалди яргъариз-мусурманрин зурба центрайризни физвай. Академик И. Крачковскийди араб чIалалди кхьенвай Дагъустандин литературадин девлетлувал къейд ийизва.
Мусурман дин кьабулуни Дагъустандин жуьреба-жуьре халкьар сад авуниз ва тупламишунизни куьмекна, исламди ина жуьреба-жуьре шейэриз, ракъариз-варцариз икрам авунал эхир эцигна ва мусурманрин рейсадвилин цIийи идеяяр сифте чкадал эцигна. Нетижада, кьилди-кьилдин, чкIанвай гъвечIи-гъвечIи халкьар вири Дагъустандин сергьятра сад хьана. Дуьньядин политический картадал Дагъустан уьлкве тIвар акьалтунал чун исламдиз буржлу я. Къецепатан гзаф кьада душманрин хура акъвазун ва гьакIни къенепатан хейлин муракаб месэлаяр гьялун патал мусурманвилин рейсадвили дагъустанвияр тупламишай мисалар, имам Шамил кьиле аваз дагъвийри пачагьдин гьукуматдин колонизаторрихъ галаз яргъалди женг чIугуна.
Дагъустанда ва Куьре патан сергьятра ислам дин тваз атай вахтуникай тарихчийрин арада суалар аваз амукьзава. Тарихчи Ибн Касира вичин «История нчало и конца» ктабда кхьизва: «Дагъустандин сергьятриз, яни Куьредиз хижридалди 22-йисуз, чи гьисабралди 643-йисуз Омар Ибн Хаттабан девирда атанвайди яз гьисабзава. Масадбуру 32-йисуз, ва я 653-йисуз Осман Ибн Аффанан девирда. Амма гьакъикъатда лагьайтIа, мусурманрин арада силли хьанвай Абу Муслиман-Абдул Маликан девирда. Арабар Къавкъаз кьуна, чпин ислам дин чукIуриз къведайла, гьа чIавуз къудратдиз буш хьанвай Албанри иранлуйрикай куьмек къачунай. ХII-асирда исламдин дин чукIуруз атайбурухъ галай арабрин чIехи тарихчи Якъута къейд ийизвайвал, Лакз пачагьдугъдин инсанрикай и жуьреда рахазва: «Лакз пачагьлугъдин халкьар, винел патан акунрилай башламишна къаш-къамат авай, беденриз къудратлубур я ва абур къалиндиз хуьрера яшамиш жезва.
8 асирдалди ва адалай гуьгъуьнин вахтунда Къавкъазда чпивай хьайитIа, исламдин дин «мягькем» ийиз атай Тимурленазни ва Надир шагьдиз, чпелай вилик Шамдай-Сириядай ва Аравиядин маса шегьеррай атай, Абдуррагьман (адаз чибуру Абумислим лугьузва) кьиле аваз атай арабриз хьтин чкадин халкьарин патай гьуьрмет жагъанач. Са шакни алач, са бязи халкьари цIийи дин хушвилелди кьабулнатIани са кьадарбурув, женгер чIугуналди кьабулиз туна. И кьве терефдин кьилери чеб кьве жуьреда тухвана. Ихьтин себебрикай сад, Абумислима агъзурралди арабар гъана, чпелай хъсанвилихъ чешне къалуриз, чеб Аллагьдин рекье вафалубур яз къалуриз алахъна. Абурун са кьадар векилрикай шейхер хьана, сурар зияратдин пIирериз элкъвена, алай вахтундани а пIирер инсанриз чпин рикIера авай къени мурадар тIалабдай чкайриз элкъвена, амма кьецIи Тимурни пехъи Надир вирибуруз негь хьана, виляй аватна. Абуру чеб тухвай къайдаяр, абуру халкьар терг авурвиликай, цIаяр ягъиз кайи кьван хуьрерикай кхьена хьайитIа, са шумуд томдин ктабар арадал къведа. ИкI, месела,-Агъа Карандикай амукьайди (ЧIуру хуьр» лугьудай са гуьне я, гьамани са юкIунихъ агакьна канвай руквадин къат, аялар, дишегьлияр ва кьуьзуьбур кIватIна, хам хварар кутIур ругунар акализ, чан аламаз инсанрикай йигарар я. Ихьтин вагьшивилин «йигарар» гатай ратIар Агъа СтIалдал, Кьулан СтIалдал ва масанра алай девирдин инсанризни кваз чиз ама. Паталай атай чапхунчийри агъзурралди чи жегьил рушар ва гадаяр кьаз, чпиз лукIар яз ишлемишун патал Ирандин-Мазандаран лугьудай вилаятдиз, Надира Туьркиядин са кьадар чкайриз цIудралди хизанлугъ хуьрер куьчариз, абурун ерийрал къажарар гъана, чаз ханвилер ийиз туна. Арабри лагьайтIа, сифте нубатда, хуьрера ва шегьерра диндал гъун паталай мискIинар эцигиз башламишна. Октябрдин инкъилаб кьиле фейила, Куьре округда 194 мискIин авай, кьвед лагьай чкадал Гуниб алай ва пуд лагьай чкадал-102 мискIин авай Самурдин округ алай. Агъа СтIалдал хуьре пуд, къазмайрал алай садни кваз- 4, Кьулан СтIалдал-3, Вини СтIалдал-са мискIин алай. 8-асирда Кавказдиз арабар сухламиш хьана. Чка-чкада диндин кIвалах мягькем авун патал мискIинар эцигиз башламишна. Гьа са вахтунда, чи халкьарин арада гьар жуьредин динриз икрам ийизвайбур аваз, абурун адетар чIуриз, къайдаяр дегишариз женг чIугуна. Нетижада, вири патарихъай чпиз кIандайвал хьаначтIани, санлай къачурла, абурулай чи патара мусурманвал тваз алакьна. ХII-асирда исламдин дин чукIуруз атайбурухъ галай арабрин чIехи тарихчи Якъута къейд ийизвайвал, Лакз пачагьлугъдин инсанрикай и жуьреда рахазва: «Лакз пачагьлугъдин халкьар, винел патан акунрилай башламишна къаш-къамат авай, беденриз къудратлубур я ва абур къалиндиз хуьрера яшамиш жезва.»
ХII-асирда чи патариз туьрквер атана. Арабустанда тешкилнавай халифатдин чкадал, Туьркуьядин халифатдин меркез Багъдатдай Стамбулдиз хтана. И арада лезгийрин арадай Ярагъ Салигь, Ахцегь Рагьманкъули, Миграгъ Абдулгъани, Абдурагьим, Шиназ Исмаил, Хиневи Гьажи-Юсуф, Хивдин Зирдигъай Гьасан Рабаданан хва Гьажи Мегьамед, Ахцегь Магьарам эфенди, арифдар Ахцегь Гьашим, Мирзе Али ал-Ахты, Гьажи Абдурагьман, Мегьамед эфенди Ярагъи, Гьасан эфенди, адан стха Мегьамед эфенди ва цIудралди маса алимар акъатна. Им лагьай чIал я хьи, чкадин халкьарин арадай вири вахтара камаллу инсанар акъатайди я ва къенлай кьулухъни акъат хъийидак чи еке умудар ква. Арабрин палеографияди сурун къванерал ва мискIинринни пIирерин къванерал алай кхьинар ахтармишунихъ еке метлеб авайди лугьузва. Россиядин Академиядин тарихдин востоковедениедин Дагъустандин филиалдин зеведиш, тарихдин илимрин доктор А. Р. Шейхса-
идова вичин «Дагъустандин эпиграфиядин кхьинрин УI ва ХIХ виш йисарин» ктабда. Алимди къейд ийизвайвал, Дербентда кучуднавай динэгьлийрин «Кырхлярдин» сурара, дин патал женгера телеф хьайи яхцIур касдин сурар, сунийриз зияратдин чка хьуникай, дишегьлийри абурун патарив гвай валарал, таран хилерал парчадин цIирхер кутIуниз, чпиз рухваяр хьун патал Аллагьдивай тIалабдай ва икрам ийидай чка хьанвайди лугьунихъ галаз сад хьиз, гьа и жуьредин саркогафдин яни, сандухдиз ухшар авай сурарин винерал алай жуьреба-жуьре къванер Агъа СтIалрин куьгьне сурарин вини кьиле авай «Леле» пIирен патав гвайди ва анал къвез инсанри дуьаяр ийизвайдакай гьа и ктабда къейд ийизва. Пуд СтIалрин сурара лап дегь заманайрин сурун къванер ама. Абурун арада мусурман дин кьабулдалди яшамиш хьайибурун, гьич са кхьинарни алачир къванерни гзаф ава.

Арабрин палеографияди малуматрикай
Арабрин палеографияди сурун къванерал ва мискIинринни пIирерин къванерал алай кхьинар ахтармишунихъ еке метлеб авайди лугьузва. Россиядин Академиядин тарихдин востоковедениедин Дагъустандин филиалдин зеведищ, тарихдин илимрин доктор А.Р.Шейхсаидова вичин «Дагъустандин эпиграфиядин кхьинрин УI ва ХIХ виш йисарин» ктабда. Алимди къейд ийизвайвал, Дербентда кучуднавай динэгьлийрин «Кырхлярдин» сурара, дин патал женгера телеф хьайи яхцIур касдин сурар, сунийриз зияратдин чка хьуникай, дишегьлийри абурун патарив гвай валарал, таран хилерал парчадин цIирхер кутIуниз, чпиз рухваяр хьун патал Аллагьдивай тIалабдай ва икрам ийидай чка хьанвайди лугьунихъ галаз сад хьиз, гьа и жуьредин саркогафдин яни, сандухдиз ухшар авай сурарин винерал алай жуьреба-жуьре къванер Агъа СтIалрин куьгьне сурарин вини кьиле авай «Леле» пIирен патав гвайди ва анал къвез инсанри дуьаяр ийизвайдакай гьа и ктабда къейд ийизва. Пуд СтIалрин сурара лап дегь заманайрин сурун къванер ама. Абурун арада мусурман дин кьабулдалди яшамиш хьайибурун, гьич са кхьинарни алачир къванерни гзаф ава.
Гьа и краралди аквазва хьи чаз, СтIалар къадим тарих авай, Кьурагьар, Гилияр хьтин чIехи ва къадим девирдин хуьрерикай я. СтIалар арадал атанвай чка ахтармишайла, цикай са тIимил дар тиртIани, абур къибле патахъ чинар аваз, агъадай экъечIзавай рагъ, нянин береда акIидалди чина акьазвай, Къавкъаздин лап кьакьан Шагь, Шалбуз ва Катин дагъларин гуьрчегвал аквазвай гъвечIи паласадин ясту тепейрал экIяй хьанва.

Пир Бабаджан
Вини СтІалдал Пир Бабажанан тІвар алай пІир ава. Динэгьлийри анал физ дуьаяр кІелиз, садакьаяр гузва. Садыкидин архивдин материалрихъ таниш хьайила, Лезги газетдиз акъатай «Заманайрин шагьидар» тІвар алаз макъалада арабустандай атай динэгьлийрин кьве тухумдин несилрик Аругъ-ад-динан хва шейх Иса Кавказдиз акъатна. Адан хва Аругъ-ад-диназ Мавлана-виридалай виниз тир алим тахалус ганва. Адан хва шейх Муса, адан хва шейх Жемшид ва адан хва шейх Исмаил, адан хва Пир Иса, Иса, адазни са хва - агъадихъ тІвар кьазвай Аругъ-ад-дин - шаир ва алим хьана. Гьа и несилрик Пирбабаджан тІвар алай пак инсан хьана, адан сур пІирез элкъвена.

Куьре Мелик
Юкьван виш йисарин лезги литературадин бажарагълу ва халкьдин къагьриман рухвайрикай сад тир Куьре Мелик 1340-йисуз Курхуьрел дидедиз хьана. Алимар тир Гьажи Гьашарован, Мавлуд Ярагьмедован ваш аир Абдул Фатахан чалишмишвилералди, шаирдин ва женгчидин эсеррикай чаз 1980-йисара малум хьана. Адан «Гьамиша хьухь викIегь, кьегьал», «Къул хуьз экъечI!», «Мусибат-наме» - фарс чIалал теснифнаваз, лезги чIалаз элкъуьрнава.
1995-йисуз Куьре Мелик дидедиз хьайидалай инихъ 655-йис тамам хьунихъ галаз яз Дагъустанда сифте яз къейдна. Шадвилин мярекаяр Махачкалада ва адан ватан Курхуьрел кьиле фена. «Куьредин ярар» тIвар алай культурадин мекандин Советди, Курхуьрел и мярекат кьиле тухуни тешкиллувилин комитетдин кьил закай хкянай. .
Сажидин
Куьре Мелик
Азадвал гвай лезги хуьрер,
Тергзавайла ийиз хирер,
Шарвилидин къадим эллер,
Ваз тамашнай, Куьре Мелик!

МуьтIуьгъ тахьай Агъа Каран,
Алугарнай цIа хьиз Яран.
Гагь грекар, гьагьни Иран,
Чаз тамашнай, Куьре Мелик!

Дуьнья кьаз кIанз гана эмир,
Чал атанай КьецIи Темир.
Башламишна ягъа! Ямир!
Халкь тарашнай, Куьре Мелик!

Гафуналди, туруналди,
Жаваб гана зуруналди!
Акурла вун, гужуналди,
Курламишнай, Куьре Мелик!

Сад хьанай халкь, дагъни аран,
Алудиз кIанз аллагьваран.
Шумуд са хуьр цIай жез Яран,
Куз, кармашнай, Куьре Мелик!

Куьре Мелик, Куьре Мелик!
Ава гьар са хуьре Мелик!
Лезги тIул хуьз, лезги къул хуьз,
Кьин кьаз гьазур я ви вилик!
Куьре Мелик, Куьре Мелик!
Машгьурай дагъ, дере, Мелик!

Кьурагьви Маруф
ЧІехи шаир ва алим Маруф ХІY асирдин эхирда Кьурагьа дидедиз хьана. Бажарагълу шаирди лезги, араб ва фарс чІаларал шииратдин ва илимдин эсерар яратмишна Шаирдин шиирар-рубаияр 1640-йисуз туькІуьрнавай гъилин ктабда гьатнаваз, Азербайджандин гъилин хатІарин институтда ава. Ам дегь девирдин машгьур шаирар тир Фирдовсидин, Дегьлеви Хосрован, Луьтфидин дуст тир.

Лезги Къадир
Лезги Къадир 17 асирда Куьре магьалда яшамиш хьайи ашукь ваш аир я. Ада вичин гьунарар неинки са Лезгистанда, гьакI Бакуда, Ширванда ва Шекида, чуьнгуьрни хурал кьуна къалурна. Ам девлетлуйриз акси, кесибрин терефдар хьана.
Пакаман шагьвар
Пакаман шагьвар, зи факъир гьалдикай
Агакьра сес яргъа авай эллериз.
Зулумдикай фелекдин, чав къалрикай,
ЦІигел хьункай, лагь, зун къизилгуьллез.

Зи гъам чІугваз, дидед рикІел хьанва тагъ,
Кими тежез вилерилай туькьуьл нвагъв.
Зи бахт, вичел хажалатрин алаз дагъ,
Аватзава дерин-дерин вирериз.

Гурлу селлер къупмиш хьанва азгъундиз,
Къати я гар, элкъвезавай чайгъундиз.
Лейлидивай къакъатнавай Межнун хьиз,
Авара яз, катнава зун чуьллериз.

Жуван миллет маса гун туш жедай кар,
Мусибатри тавурай чаз дуьнья дар.
Чи миресрив агакьра зи дуьз хабар,
Аватункай лагь, зи гими гьуьлериз.

Къадир я зун, шадвал такур гьич кІвале,
Хажалатрин залан пар я зи шеле.
Ажалди вахт ганва, кьенвач зун гьеле,
Кхьена, дерт пайзава за эллериз.

Лезги Салигь
Шаир Лезги Салигь 17 асирдин сад лагьай паюна Куьре магьалдин Вини Арагъ хуьре дидедиз хьана. Ам 17 асирдин шаиррикай сад я. Шаирди муьгьуьббатдикай, яшайишдикай ва вичин дердерикай гзаф шиирар туькІуьрна. Лезги Салигьан эсерар квевай 1994-йисан «Самур» журналдин І – нумрадин 72-чинай кІелиз жеда.
Ухшар я
Ви гуьзелвал, Суна-дилбер,
Ракъиниз, вацраз ухшар я.
Гьелекмир зун вуна, дилбер,
Ваз цуькведин наз ухшар я.

Вакай фикир ийидай кьван,
Кьил элкъвезва, хесте я чан.
Вун я, биллагь, пак тир жейран,
Манидиз аваз ухшар я.

Гуьрчег я ви яру пекер,
Ви бахчеда алван цуьквер.
ПІузар кьелечІ, мез я шекер,
Бедендизни саз ухшар я.

Вал рикІивай ашукь я зун,
Вун Лейли я, зунни Межнун
Салигьан яр кІандай хьи вун,
Зи рикІин сес ваз ухшар я.

Цилингви БукIа
Цилингви БукIа (Абукар) Куьре магьалдин Цилинг хуьре дидедиз хьана. Ам са кьадар илимар чидай савадлу инсан хьана. Гьа са вахтунда, БукIа шииратдин рекьяйни еке устад я. Цилингви БукІа – Етим Эминан чIехи буба тир. Тахминан 1705-1760-йисара яшамиш хьана.
Къвезва гьа
Агьалияр, пелеваз рагъ,
Ажайиб инсан къвезва гьа!
Яха ачух-женнетдин багъ,
Са марал-жейран къвезва гьа!

Яру хьана, килиг са гъил,
ЖаллатІ яни атІудай кьил?
Къумух Сурхайян руш-несил,
Тик кьуна гардан къвезва гьа!

Девейрин яваш я юзун,
Десте-десте къвезва кьушун.
Тахтунал гуьрчег тир акун,
Шагьи-Сулейман къвезва гьа!

Дамах гваз гьахьна майдандиз,
Акъваза мерди-мердандиз.
Лайих тир Мустафа хандиз,
Гуя хьи, са хан къвезва гьа!

БукІадин гаф и дуьньяда,
Ребби, чаз ви регьим кІанда.
Килиг садра, асулзада,
Тарифлу Султан къвезва гьа!
И шиир Б.Селимовни Э.Лачинова туьрк чІалай лезги чІалаз, чаз гьатнавайдалай тафаватлу яз, элкъуьрнава..

Кьуьчхуьр Саид
ЧIехи шаир, ашукь ва, лезги ва Дагъустандин литературайрин классик Кьуьчхуьр Саид 1767-йисуз Куьре магьалдин Кьуьчхуьра дидедиз хьана. Ам илимдикай хабар авай ва са шумуд чIалар чидайди хьана. Намус, гъейрат квай, инсан ва ватанперес тир Саида кесибрин тереф хуьзвай. Адан девирда Куьре магьалда Мурсал тIвар алай хан аваз, са багьнадив адан вилер акъудиз вугана. Саида хан ва ам хьтин зулумкарар пислемишна.
Дустуниз
Зун фикириз месин кьиле ацукьна:
Яраб зи дерт хабар я ваз, Фарман дуст?
Ялвардин сес зи туьтуьна амукьна,
Нив рахада, дертлу я зун, я чан дуст!

Икьван инсан бахтсузвилик хьайила,
ЦІай куькІвена, жегьил уьмуьр кайила,
Мублагь дуьнья сузадик кваз къайила,
РикІел къведа чими гатфар шазан, дуст.

Эхир гьатна чарабурун гъилерал,
Шагъал ала зи акъатай вилерал.
Физни жезмач завай гила кимерал,
Зун аквазва, заз аквазмач инсан, дуст.

Чидач заз мус къарагъдатІа меселай,
Саидан тІвар фидани икІ рикІелай?
КІвализ къведай кас амачни къецелай?
Садаз тахьайтІа, садаз къвен зи ван, дуст!
Куьчхуьр Магьарам эфенди
Къейдна кІанда хьи, Куьчхуьр хуьре араб чІалал кІелнавай зурба арифдар Кьуьчхуьр Магьарам эфенди хьтинбурни хьайиди. Амма чал абурулай гьелелиг агакьнавач.

Аругъ-ад-дин
Винидихъ тІвар кьунвай Пирбабаджанан несилдик Аругъ-ад-дин тІвар ала зеке алим ва шаир хьана. Садыкиди Лезги газетда чап авунва «Заманайрин шагьидар» макъалада Вини СтІал Аругъ-ад-динан са шиир ава.
Аллагьа-Аллагь
Аллагьа-Аллагь, я Аллагь!
Ла Илагьа-Иллаллагь.
Аллагьу-Аллагьу
Ла Иллагьа Иллаллагьу!
Рабби, Вун тек я, теквал ви сифет,
Вун Азимушшан я, гьахълу гьар гьикмет.
Виридалай виниз шукур хьурай Ваз,
Иллагьи, Вун нур я, азам ал къудрат,
Авайд туш вун, Халикь, я вахт, я мензил,
Акьул бес туш, жедач чириз ви иззет,
Вун даиман авайди я, я Вагьид ал-Гаффар.
Ви гъилева, Субгьан, жегьеннем, женнет
Кьисмета Аругъаз женнетдин суьрсет.

Югъ-къандивай уьмуьр физвайд аквазва,
Вун дуьньядин зирзибилрив къугъвазва.
Хиялзавач эбедлух кІвал жериди.
Гьикьван кІватІайтІан дуьньяд мал фериди.
Гьарам-гьешем агакьир кьван кІулара,
Ялда вуна, кеф тачагъиз ахвара.
Эхир нефес хьайи чІавуз, букара
Къведач девлет, вун буш фида, фугъара.

Эмирхан эфенди
Эмирхан эфенди, 400 йисан вилик Шамдай атай динэгьлийрикай Вини СтІалдал атана, Агъа СтІалдал куьч хьайи Рамазанрин тухумдикай, пуд СтІалрин касха хьайи Мегьамедханан хва я. Ада и хуьре сифте яз медреса ачухна. Бубадин медресада кІелай АтІлухан эфендиди вичин кІвалах давамарна.

Атлухан эфенди
Вичин девирда Куьре вилаятда еке арабистрикай сад, жуьреба-жуьре илимрай хабардар мударис. Ада и илимар эвел вичин буба Эмирханавай, адани Вини СтІалдал еке алим, шаир Аругъ-ад-динавай къачуна, сифте яз Агъа СтІалдал, патарилайни кваз атана, диндин къанунар чирдай медреса ачухна. 1997-йисан 21 мартдин Лезги газетдай рагьметлу Садыкидин «Къимет гуз тежер савкьватар» тІвар алай макъалада ихьтин шад хабар гузва:» Тарихда чаз икьван чІавалди я Гьажи Давудакай, а дакай вичикайни а девирдин инсанри кхьей эсерар малум тушир. Амма гила…Шейх ва муьршид Мегьамед эфендиди ал-Ярагъидин генекологиядиз талукь материалар жагъурдайла, зал жуван хсуси архивдай Мала Рамазан Фейзуллагь эфенди-Лгави-Пиркенди тІвар алай са алимди –шаирди кхьенвай ктаб гьалтна. И ктабда Навруз ал-Жебелидин тІвар алай са шаиирди туьрк чІалал кхьей кьве шиир ва Мала Рамазана вичи гьам араб, гьам туьрк чІаларал кхьенвай хейлин шиирарни ава. ГьакІ ятІани, Навруз ал-Жебелидин шииррин цІарарай зи вил «Женнетэгьли Гьажи Давуд» гафарик хкІуна. И шиир гила вичин тІвар чаз раиж хъхьанвай, лезгийрин зурба полководец,чІехи инсанперес, игит хва Гьажи Давудаз бахшнавайди тирди за кьатІана. За ам чи чІалаз акъагъарна. КилигайтІа, шаирди вичин эсер Гьажи Давуд яргъариз суьргуьн авуникай гъам-хажалат чІугунивди кхьенвайди я кьван.
Куьлуь-шуьлуь кагъазарни тупІалай авурла, заз анай са тІвар малум тушир маса шаирдин Гьажи Давудаз теснифнавай пашман шиир-эллегия ва Гьажи Давуда вичи теснифнавай шиирни гьалтна! Абур гъилелди кхьей кас АтІлухан эфенди ал–Агъакарани-агъастІалви яз къейднава. А хатІар арабдалди кхьенвайбур тир. За гьабурни чи чІалаз акъагъарна. Сифте чна Гьажи Давудан чІал гузва, ахпа муькуьбур.
Гьажи Давуд
Бязибуруз килигна зун
Бязибуруз килигна зун иердиз,
СикІерилай чеб фендигар, бетер я.
Къвезва садбур жанавуррин лужар хьиз,
Вучиз туштІа абур катран лувар хьиз?

Зун тажуб я, бязи чинар иер я.
Амма ахлакь лап шейтІанрин тегьер я.
Ахлакь сифте герек затІ я инсандиз,
ТахьайтІа ама ухшар жеда къабандиз.

Гьардаз чир жен илим-чІехи гьунар я.
Илим-балкІан, иес адан чамар я.
Къиямат къуз кьецІил жерла инсанар,
Илимлудаз илим жеда парталар

Авам ксар татаб жеда, алукьда,
Алим аршдин кукІва фена ацукьда…
Садыкиди кьатІизвайвал, сикІ яз къалурзавайди Сурхай хан я.
Вини Ярагъ Исмаил эфенди
Вини Ярагъ Исмаил эфенди – вичин девирда Куьре вилаятда медресаяр кардик кутур сифтебурукай сад я. Инна адан хва Мегьамеда, Зугьраб хуьруьнви Гьажи Ярмета, цІудралди сухтайри чирвилер къачуна.

Шейх Мегьамед эфенди
Къиблепатан Къавкъазда диндин чIехи дестегрикай сад тир Мегьамед Ярагъи чи рекъемралди 1761-йисуз виликан Куьре ханлухдин Вини Ярагъдал Шейх Исмаилан кIвале дидедиз хьана. Тарихдай малум тирвал, Мегьамеда диндин рекьяй сифте чирвилер вичин бубадин медресада къачуна. Са жуьре яшариз атайла, сухта Мегьамеда вичин чирвилер, гьа чIавуз Куьреда лап хъсан медресайрикай сад лагьайди яз гьисабзавай, вичелай яшариз чIехи халадин гада тир АтIлухан эфендидин гъилик Агъа СтIалдал, адалай гуьгъуьниз жуьреба-жуьре медресайра къачуна. Эхирдай адакай диндин ва советский илимрай вини дережадин чирвилер хкажна, бубадин медреса, цIийи къайдада кардик кутуна. Са вахтара вичин гъилик кIелиз, сухтавал авур Ширвандай тир Хасмегьаметан меслятдалди ада Куьрдемирдин тарикатдин шейх Гьажи Исмаил-эфендиди медреса вичин чирвилер хкажна. Ам акьалтIарайла, адакай Дагъустанда, вичивай тарикатдин тарсар гуз жедай кьилин Муршид хьана. Лап и мукьвара къведалди виринра машгьур Кура малла Мегьамеда, бубадин медреса вини дережадиз хкажайла, адан гъилик кIелай пара кьадар сухтайрин арадай Къази-Кумухви шейх Жамалудин, Къази-Мулла, Шамиль хьтин баркаллу рухваяр ава. Агъадихъ за къейд ийизвай Агъа СтIалрин жуьмя мискIинда АтIлухан-эфендиднн гъилик кIелай сухта Мегьамедакай-мусурман уьлквейра-тарикъатдин Муршид яз, Урусатда-пачагьдин таблигъатдиз акси яз, Дагъустандин халкьарин азадвал патал руьгь кутур ва вичини и гьерекатра активдаказ иштирак авур шейх ва муьршид хьунухьал лап рикIивай дамах авун лазим я. Ам 1840-йисуз рагьметдиз фена. Ярагъ Магьамедан уьмуьрдикай ва ниятрикай гзафбуру кхьенва. Абурун арада Урусиятда ва дуьньядани кваз нуфуз авай, акьуллу арифдар Лев Толстоя чІехи къимет гунихъ еке метлеб ава. «Гьажи Мурад» ктаб кхьидайла, кьилин игитдин мецелай ихьтин гафар кхьизва:
«Жамаатар! Чун гьеле я мусурманар, я хашпараяр, я бутпересар туш. Мусурман диндин гьакъикъи къайда ингье ихьтинди я: мусурманар имансузрин гьукуматдик хьу мумкин туш. Мусурман гьич садрани лукІ жедач ва садазни, гьатта маса мусурманризни ада гьакъи (харж) гун лазим туш . Мусурман вуж ятІа, ам азад кас хьун герек я, вири мусурманарни барабар хьана кІанда. Ни вуж мусурман яз гьисабзаватІа, адан сифте везифа гъазават, имансузрин аксина дяве авун я, ахпа шариатдал амал авун. Жамаатар! Чун Аллагьди халкьнава, и дуьньяда чун мусурманар я, чун вири чи гьакъикъи чкадиз куьч хьун лазим я, гьана чаз секитвал жагъида. Пайгъамбарди вуч лугьузватІа аку: я вичин чандиз, я вичин эменидиз, я хизандиз инсаф тийизва, Кьуръандин къаст кьилиз акъудзавай ва шариатдал амал ийизвай мусурман гьим ятІа, гьам зи мусурман я. За гузвай буйругъ ни кьилиз акъудзаватІа, гьам а дуьньяда виридалайни, залай виликдай хьайи пак инсанрилайни, вине жеда.
Жамаатар! Кьин яхъ хьи, куьне виликай чІуру амалар мад тикрар хъийидач, куьн гунагьрикай къерех жеда. Йикъар, йифер капІ ийиз акъудда, Аллагьдиз рикІивай ибадат ийида лагьана шехьа, Аллагьдиз тавакъу ая хьи, Ада куьн гунагьрилай гъил къачурай! Имансузрин аксина яракьламиш жедай вахт алукьайла, -амни заз Аллагьди гайи эмирдай чир жеда, - за квез малумарда. Гьа вахт къведалди шехьа ва Аллагьдиз ибадат ая. Зун вири дуьньяда виридалайни гзаф гунагьар квай кас я. Заз багъишламиша, за и дуьньядин вир няметар пегьриз ийизва».
Сажидин
Ярагъ Магьамед
Ракъини анжах экв гуда юкъуз,
ЦІукай кичІеда гьулдандиз, ракьуз.
Гьукумдин вилик кьил тавур агъуз,
Нур къуй ви сура, Ярагъ Магьамед!

Дагъви мусурман алимрин чирагъ,
Хьун патал кІвачел авуна къарагъ.
Туьхуьн тийидай тарикъатдин рагъ,
Хуш хьана пара, Ярагъ Магьамед!

Къастунал кІеви, камалдал тамам,
Багъиш гана чаз са шумуд имам.
ЛукІвилихъ галаз женг ийиз давам,
РикІ канна хура, Ярагъ Магьамед!

Лезги чилин гуьл, Куьредин векил,
Гьар садан рикІе ава ви шикил.
Азад Дагъустан ийиз кІанз тешкил,
Хьанай вун гара, Ярагъ Магьамед!

Согратль хуьре секин хьанва вун,
Аллагьдин вилик эркин хьанва вун.
Женнетдиз фидай рикІин хьанва вун,
Чаз вакай чара, Ярагъ Магьамед!

Фирдаусда вун цуькверин юкьва,
Асхабийриз вун хьанва лап мукьва.
Гьар са купІунал, вад сефер йикъа,
Сигъ я чи ара, Ярагъ Магьамед!

Эй шейхерин шейх, Ярагъ Магьамед!
Исламдин экуь чирагъ Магьамед!
Къафкъаздин элди эвер гузва ваз:
Къази Магьамад, Шьамзатбег, Шамиль,
Рухвайрин саях, кьаз са-садан гъил,
Давудни галаз къарагъ Магьамед!

Рухун Гьажи Али эфенди
Шаир ва алим Рухун Али эфенди 1772-йисуз Куьре магьалдин Рухун хуьре дидедиз хьана. Рухунрин, Ахцегьрин ва маса медресайра кIелна, ахпа вичи тарсар гуз хьана. Рухун Али, Гьасан-эфендидин «Асари Дагъустан» ктабдай аквазвайвал, Ярагъ Мегьаммедахъ ва Мирзе Алидихъ галаз са йисара яшамиш хьана. Мирзе Али, вичин девирда яраммишзавай шиирар лезги чIалал кхьиз башламишайбурукай сад я. Адахъ инсанар гьейранардай гъилин кхьинрин хатІ авай. Ам 1851-йисуз кечмиш хьана. Рухун Али эфендидин сихилдин эвел ва эхир кьилерикай Садыкъиди 1995-йисан 26 майдиз акъатай Лезги газетда икІ кхенва: «Рухун Али эфенди Османан хва, амни Гьасанбеган, амни Мегьтидин, амни Ахчабеган, амни ГъарачІан хва тир. Рухун Али эфендидин хтул тир Магьмуд хьиз, адан стха Мегьамеднитва абурун хайи амле Абукар эфендидин хва Абдуо Гьамиднитдевирдин машгьур шаирар тир. Абурун кьведанни шиирар ва Алкьвадар Гьасан эфендидин жавабар «Диван ал-Мамнун» ктабда чап авунва. Амма абурун чпин ктабар са пай туьркиядиз акъатна, са пайни 1919-йисуз Дербентда ЦІинитІ Эфендиеврин кІвалери цІай кьурла, анна пуч хьана.
Инсафсуз бахт
Инсафсуз бахт, вучиз захъай и гьал яргъаз катда вун?
Вуж ялтах я, гьадаз рекье хъуьрез-хъуьрез гьатда вун.
ШейтIанди хьиз алдатмишда, намерд, ягьсуз гьинватIа,
Цавай юргъ хьиз, чиляй векь хьиз, гьадан патав катда вун.

Я стха-вах, амле-мирес, къуни-къунши чидач ваз,
Инсанвилин лишан квайди са кIусни хуш жедач ваз.
Агъад тумун кIаниз мез гуз, пIагь гудайди ви дуст я,
Туьрездалди чил цазвайди акваз, чилиз кIватда вун.

Бес я гила гьарай-эвер, факъир Али рухунви,
Аллагьдизни виляйватда гзаф рахай рахун ви.
Ажузвалмир гьич садазни, ахьтин бахтар тахьунал,
Артух лагълагъ хъувуртIа на, гатада кьуд къатда вун.

Шейх Жамалуддин
Шейх Жамаллуддин Аслан хандин девирдин векил ва яхулви ятIани ада Куьре Мегьаммедавай тарикъат кьабулна, адан уьмуьрдин са кьадар вахт Куьре магьалдин лезги халкьдихъ галаз алакъалу хьана. Адан гъилик чи лезги векилри чпиз чирвилер къачуна. Заз гьа ихьтин крар себеб яз, адакай куьруь малумат гуз кIанзава.
За са чкадал къейднавайвал, Къази-Къумухдин хан Аслан бегдин гъилик Куьредин хуьрерни акатнавай. Адет яз и ханди вичиз кIани кьван мукьвабуруз ва дустариз, бубадин садакьа хьиз, авнлухда авай хуьрер багъишзавай. Яни, а хуьрерилай къачузвай харждин чIехи пай-багъишнавай касдиз амукьзавай. Гьа икI, Аслан ханди вичин чарар са-садахъ ийизвай письмоводитель Къази-Къумухви Жемаледдин-Гьуьссейназ, гьуьрмет авунин лишан яз Куьредин Астал тIвар ганвай СтIалрин пуд (Вини, Кьулан ва Агъа) хуьрер багъишнай.
1877-1878-йисарин «Бунтар» къарагъайдалай гуьгъуьниз, урус пачагьдин чиновникриз ва абурун терефдарар тир чкадин беглерин аксиниз экъечIай халкьарин кьилер кьуна, Дербентда, гьар санай кIватI хьанвай векиларни аваз шегьерэгьлийрин вилик тарагъажриз акъудна, куьрсар авунай. Вири куьрсарна кьиле тефейла, кьуьзуь-жегьил, паб-аял талгьана Сибирдиз рекье туна, абурув гвай чилер гьукуматдин хийирдиз, кIвалер тарашуниз акъудна. Бунтар себеб хьайи зиянар эвездай махсус налог вегьенвай.
Ихьтин четин арада, ихьтин къадагъа алай вахтунда, куьрсарна кьенвай Шейх Бубадин, Абдул Гьамидан тIварар кьун анихъ амукьрай, гьатта абурун тIварар аваз шиирар туькIуьрун-гьукумдаррин патай кичIевал тахьун тир. Гьа ихьтин вахтунда, са куьнихъайни кичIе тушир, лезги халкьдин шииратдин экуь гъед тир Етим Эмина, вич къатканвай меселай гьарайна:
1877-йисан бунтариз
Шумудан мал, шумудан кIвал,
ТулкIуниз акъат хьана хьи!
Шумуд-садан эгьли-аял,
Етим-есир гьат хьана хьи.
Урусатдин кIеви зулум,
Са къуз вичиз жеда къалум.
Стха, вуна ая фагьум,
Гьар садаз успат хьана хьи!
Шейх Бубади чIугур азаб,
Рази хьанач уллу-арбаб.
Мус ахквада и инкъилаб?
Им чаз къиямат хьана хьи!
Абдул-Гьамид-илимдин гьуьл,
Туна чаз теснифар камил,
Фирдаус женнет патахъ кьил
Аваз, рекье гьат хьана хьи!
Етим Эмина анжах Абдул-Гьамидан тIвар кьурла, «Илимдин гьуьл» лугьунихъ еке метлеб ава. Ша, чна, гьа девирда кIелнавай инсанриз гьихьтин дережаяр гузвайтIа, ахтармишин. «Кавказские горцы» тIвар алай пуд томдикай ибарат тир сведенийрин сборникдин II-томда «Муталлимдин рикIел хкунар текстинин 46-чина Эхиримжи гафуна, Дагъустанд исламди ва маса илимар са шумуд йисан вахтунда кIелна чирвилер къачур муталлимриз гьихьтин чирвилин дережаяр гузватIа лугьузва. ИкI, месела: «Ученые в горах подразделяются на три вида: это-суфи, мулы и алимы.
«Это самый полезный для общественного спокойствия класс людей, хотя легковерный и послушный всему, что им проповедуют более их ученые,-называется суфиями.
Те-же которые продолжают учиться, по-арабски и успевают приобрести на столько знания в арабском языке, что могут читать Коран с переводом на свой язык, а так же могут хотя сколько-нибудь грамотно писать по-арабски,-называются муллами.
Наконец, те, которые оканчивают всю принятую в горах программу учения и приобретают известность своими познаниями, называются алимами.
Это последнее звание тоже имеет свои степени, сообразно приобретенной славы, как-то: хороший алим, отличный алим, мореподобный алим.»
И кардалди чир жезва хьи чаз, Етим Эминан Абдул-Гьамидаз вучиз илимдин «гьуьл» тIвар ганватIа.

Ашукь Уьзден
1801-йисуз Куьре ханлухдин Вини Ярагърин хуьре, лежбер Агьмедан хизанда Уьзден тIвар алай гада хьана. Буба рекьидалди Мегьаммед Ярагъидин гъилик са йисуз сухта яз кIелай Уьзденаз вкур экв тек са йисанди тир. Етим аял яз, ада са шумуд йисуз данарбанвал авуна, ахпа адакай Бакудин нафтIадин баругъра фяле хьана. Ина, ашукьрин таъсирдик акатай Уьзденахъ сирин сес ва шаирвилин алакьунар аваз, ашукь жез башламишна. Ватандихъ хтай Уьзденакай Куьре, Ахцегь ва Къуба патарани машгьур ашукь хьана. Ашукьвал хьиз, Уьзденахъ шаирвилин алакьунар авайди чаз адан шииррайни аквазва. Уьзден, саки 100 йисалай алатна яшамиш хьана. Ам 1902-йисуз кьена.
Ярагъар
Бакуда бес давамда гьикI?
Чан хайи ватан, Ярагъар!
Вахъ цIигел яз акъатна рикI,
Чандилай масан, Ярагъар!

Нефес къачур экуьн гьава,
Чандиз ажеб тушни дава?
ЗатIни авач валай багьа,
Женнет я Ватан, Ярагъар!

Вахъ ажайиб тегьер ава.
Пуд пата ви пIирер ава,
Эфендияр, шейхер ава,
Алимрин макан, Ярагъар!

Гьам шегьерда, гьам убада,
Ава ви тIвар-ван, Ярагъар!
Ацукьна ви юкьни ювал,
Гьажи Юсуф-хан, Ярагъар!

Етим туна нафтIад мяден,
Хтана мад ви хва Уьзден.
Бахтлу уьмуьр, сагълам беден,
Я лап пара кIан, Ярагъар!

Гзаф ширин ятар авай,
Гьар са нямет багълар авай,
Бязибуруз бахтар авай,
Хуьрерин султан, Ярагъар!

Вичихъ, гьелбет, Фарман ава,
Гьар дердиниз дарман ава.
Асул, адеб, дуван ава,
Къадимлу хьуй, чан Ярагъар!

Тагьиржал гьажи Амирали
Шаир ва алим Амирали 1790-йисуз Къуба уезддин Тагьиржал хуьре дидедиз хьана. Ярагъ Мегьаммед эфендидин медресада кІелна. Гьа и йисара Дагъустандин имамар хьайи Къазимегьамедахъ ва Шамилахъ, Алкьвадар Абдуллагьахъ галаз кІелна.Дагъустанда урус пачагьдиз акси гьерекатар кьиле фин себеб яз, Амирали суьргуьндиз акъудна. Анай хтайла ам Кьасумхуьрел медреса ахъайна, Мегьамед эфендидин кар давамарна. Меккедиз гьяждиз фена, хкведай 1846-йисуз рекье кечмиш хьана. Тагьиржал гьажи Амиралидин эсерар 200-йисан 14-декабрдин Лезги газетдай кІелиз жеда.

Дурнаяр
Къифле-къифле алатдайла кьилелай,
Ван чукІурна Дагъустандиз, дурнаяр.
ТІалаб ава захъ ийидай къе квевай,
Яб це куьна, заз-жавандиз, дурнаяр.

ЭвичІна, ша са геренда зи патав,
Суьгьбет ая, гъурбатдавай сефилдав.
Минет я квез, фад туьхуьрай цІай, ялав,
Аватнавай ширин чандиз, дурнаяр.

ЦІиргъер-цІиргъер хьана гьатна куьн рекье,
Акъвазнава беледчини куьн кІвенкІве.
Квез акІ жемир, дерт ава тек куьн рикІе,
Хажалат хас я инсандиз, дурнаяр.

Зи кьилел, агь, гьикьван дуьшуьш атана,
Хажалатди зи рикІин кьил атІана.
И дуьньядин вафасузвал кьатІана,
Лянетзава за деврандиз, дурнаяр.

Са вахтара зун лап кІубан, лап шад тир,
Гъамарикай, зиллетрикай азад тир,
Дуьньядвинел зун гатфар тир, зун гад тир,
Аватдалди и вирандиз, дурнаяр.

Заманада заз гьахъ-дуван жагъизвач,
Сабур гудай багъри инсан жагъизвач,
Зи дердерин дава-дарман жагъизвачя.
Фад са хабар це лукьмандиз, дурнаяр.

Тараш хьана, зи мал-девлет амукьнач,
Залан юкъуз патав садни гумукьнач.
Шукур хьурай, захъ гьич леке галукьнач,
Хал аватнач зи виждандиз, дурнаяр.

Зун эмир я, заз чидай икІ жедай чІал,
Кхьенвайди пелел, кьилел къведай чІал.
Нагагь рекье квез акуртІа Тагьиржал,
Саламар лагь, зи ватандиз, дурнаяр.

Гьажи Исмаил эфенди
Гьажи Исмаил эфенди, Шейх Мегьаммед-эфендидин хва я. Адакай малуматар лап кьери тирвиляй, за жуваз малум хьанвай гафар гузва. Месела, Гьажи Исмаил-эфенди, Куьреда авай вири динэгьлийрин кьил яз, 1877-йисуз урус пачагьдин къанунсузвилер эхиз тахьана, акси къарагъай халкьдин рагьберрикай сад лагьайди я. Бязи тарихчийри, Расул Магьамедова къейдзавайвал, и бунтар себеб яз, Гьажи Исмаилни асмишнавайбурун сиягьда тунва. Са бязи инсанри, кьилди къачуртIа, 2009-йисан 15 октябрдин 3-чина, «Арифдар, алим ва шаир» тIвар алай Даниял Мегьамедован макъалада, Гьажи Исмаил-эфендидикай икI кхьизва:«1877-йисуз Дагъустан халкьдин бунтар къарагъна. Ана Куьре округдин лезгиярни авай. Бунт лагьайтIа, Урусат пачагьдиз ва адан колониальный политикадиз акси яз къарагъарнавайди тир. Пачагьдин аскерри дагъвияр явашарнай. Хейлин активный иштиракчияр дустагъра тунай, асмишнай ва суьргуьндиз акъуднай. Гьа икI, и бунт себеб яз, са тахсирни квачир Гьасан-эфенди ва адан халу Гьажи Исмаил ал-Ярагъи кьуна, дустагъда тунай. Абур Дербент шегьердин къеледин дустагъда хьанай.» Мукьвара заз ярагъвийривай чир хьайивал, Гьажи Исмаилан сур, вичин стха Исхакан патай куьгьне сурара ава. Гьажи Исмаилан уьмуьрдин юлдаш, Кьулан СтIалдилай Омар бегрикай тир Зайнаб тирдини тестикьарнай, абурун кIвале, етим яз чIехи хьана, хвейи ва вичин 100 йисалай виниз яшар хьана, кечмиш хьанвай Абидат дидеди.
Гьа са вахтунда, чаз Гьажи Исмаил-эфендиди, вичин хтул Гьасан-эфендидиз, Етим Эминаз ва маса сухтайризни тарсар гайиди малум жезва. Абуралай гъейри, Куьре округда Гьажи Исмаил-эфендиди къазивални авунва.
Гьажи Исмаил-эфендидика Алкьвадар Гьасан-эфендиди вичин «Асари Дагъустан» ктабда икI кхьенва: «Сын именно этого эфенди, (Магомед-эфенди) и есть упоминаемый Гаджи Исмаил-эфенди, который усвоил полностью все науки в обучении у своего отца и прочих ученых Дагестана, много лет занимался в своем селении преподаванием, а потом в течение около двадцати лет был кадием в Кюринском окружном суде. В настоящее время, потеряв способность к мирской службе, он занялся благочестием у себя дома. Он набожный человек, достигший восьмидесяти лет жизни, и ожидающий во здравьи и покое, что Аллах всевишный продлит срок его праведной жизни, да хранит его Аллах всевышный в благоденствии и почете.
Также и его младший брат Исхак-эфенди был глубоким ученым, но он умер».
Исхак эфенди
Мегьамед Ярагъидин гъвечІи хва Исхак эфендини гзаф зурба алакьунар авай алимрикай сад яз гьисабзава. Гьайиф хьи, ам фад чи арадай акъатна.

Мирзе Керим
Шаир ва таржумачи Мирзе Керим 1820 лагьай йисуз Куьре магьалдин Штул хуьре дидедиз хьана. Ада Ахцегьрин, Вини Ярагърин медресайра кIелна. Адахъ Дербент шегьерда яшамиш жедайла, туьрк ва урус чIаларай таржума авунвай ва вичин хусуси шиирар ава.
Гатфариз
Икьван хъсан чІавуз, гуьзел гатфариз,
Гьайиф тушни кьил накьвадал эцигиз?
Вил ачуха, килиг садра дагълариз,
Килиг гъиле вуч аватІа Аллагьдин,
Гьар са шейъ дуьз тукІуьрнавай рангарив.

Икьван гуьзел чІавуз багъдиз килига,
Мензерайриз, къацу дагъдиз килига,
Тик маргъалдиз, лацу агъдиз килига,
Векь язавай буй-бухахдиз килига,
Цвалар твазвай атир галай маргъварин.

Бубуйри нур гузва гуьне-къузадай,
Зумруддин ранг алаз яваш юзадай,
Вахт я наз гуз, цуьк цуькведив рахадай,
Рахадайла, вири шаддиз аквадай,
Сада садаз манийралди хабариз.

ЛипІ-липІзава лекьре цавал алкІана,
Аниз къведай булутрин рехъ атІана,
Суракьдава цуьк цуькведин датІана,
Атир ава инаа цавар ацІана,
А атирдин ни чукІуриз яргъариз.

Гуьлчеменар ава чпин тахтуна,
Зумруддин цуьк гьалтна лугьуз бахтунал,
Алаз вилер ихьтин гуьзел вахтунал,
Туьтуькъушран манидин ван атунал,
Хкаж жезва рагъ атана рагариз.

Акьуллу гаф, адет ина агъа я,
Шуаяз и шикил гзаф багьа я,
Мез акъудна, ихтиладай ара я,
Ички хъвана, кьил элкъвена, пара я,
Абур квахьна, фин тавурай ахвариз!

Мирзе Жабраил
Исрафилов Жабраил Мирзе Кериман стха я. Ам 1824-йисуз Куьре магьалдин Штул хуьре дидедиз хьана. 1902-йисуз Дербентда кьена.
Зарафат
Акунач заз гьич садрани фелекди,
Фукъарадиз гайи са гел куьмекдин,
Кашни мекь гуз, сабур ая, лугьуда,
Тухдалди фу женнетда я герекди.

Дири мейит хьиз аквазва бедбахт кас,
Нефес кьванни къачуз тежез зирекдиз,
Агъзур гъалатІ хьайитІани варлудахъ,
Мад кесидак гъиз кутада туьгьметдив.

КІвале папа кукваз лапІаш вегьеда,
Чуьлда неда агьузарди зегьметдин.
Гъуьр гьатайла, гьатдач кІараз язухдаз,
Саф хкатда михиникай няметдин.

Циф атана цавал, кІвал цифедив ацІуда,
Къав ацукьда гъвар кІар хьана хенек тир.
Цур фитерив ацІай чІавуз, ам михьдай
Кьусу къачуз пул жагъидач адетдин.

Пахла-нахут, мержемек я незвайди,
Такьат вичихъ авачир са кепекдин.
Жеда гьар са инсандихъ са зарафат,
Ери квадар тийиз халис гьуьрметдин.
Туьрк чІалай элкъуьрнава.

Абдуллагь эфенди
Алкьвадар Абдуллагь эфенди – Ярагъ Мегьамедан камаллу сухтайрикай сад хьана. Мегьамед Ярагъидихъ галаз ам аваристандизни акъатна. Муршиддин чешнелу сухтайрикай сад яз, шейхди вичин руш Афсат адаз гъуьлуьз гуналди, Абдуллагь эфендиди вичин баркаллу сихилдин кьил мадни виниз хкажна. Шейх Мегьаммед Ярагъидиз арифдар Гьасан, Гьуьсейн, Мегьамед эфендияр хьтин хтулар, Абдуллагьдиз рухваяр хьана
.
Алкьвадар Гьасан эфенди
Алкьвадар Гьасан 1834-йисуз Авар округдин Балахони хуьре Гьажи Абдуллагь-эфендидин хизанда Муршид Мегьамед ал-Ярагъидин руш Гьафисатаз хьана. Эвел вичин буба Абдуллагь-эфендидивай, ахпа халу Гьажи Исмаил-эфендидивай чирвилер къачур Гьасана Ахцегьа Мирзе Алидин медресани акьалтIарзава. Гележегда чирвилер артухарун патал Кьагьирдиз физ гьазурвилер акунвай Гьасаназ, бубадин меслятдалди, Куьредин гьаким Юсуф-хандин мирзевал авуниз ва адан аялриз тарсар гун кьисмет хьана. И кардикай Гьасана икI кхьизва: «Секиндиз медресада ктабар кIелиз вердиш хьанвай заз дуванханада кIвалахун кьадарсуз четин акъвазна.» Адан къуллугъдин идара Вини Ярагъдал хьана. Куьре ханлух кIватайла, Куьре округ арадал атана. Мирзе Гьасанакай суддин секретарь ва 1866-йисалай Кьиблепатан Табасрандин найиб хьана. И къуллугъдал ам та 1877-йисан бунтар къарагъдалди аламукьна.
1877-йисан бунтар къарагъаруниз акси тиртIани, Гьасан-эфендидивай вичин халкь маса гана, урус пачагьлугъдин чиновникриз хабар ийиз алакьнач. Халкьди ийизвай бунт хаталуди тирдакай лагьай ам, чкадин бязи агьалийри, «Адаз вичин къуьнерал алай чинер вахчуз кичIезва»,-лагьайла, ада чинер алудна гадарзава. ГьакI ятIани, Гьасан-эфенди суьргуьндиз акъудзава. Пачагьдин тахтуниз III-Александр атайла, регьимлувилин амнисиябик акатна, Гьасан-эфенди хизанни галаз Урусатдай хквезва ва вичин бубадин медреса кардик кутазва.
Куьре округдин сергьятра диндин ва гьар са илимдин чирвилер гунуг давам хъувун патал, Гьасан-эфендиди виликай вичин ярар-дустарихъ, эфендийрихъ сигъ алакъа мягькемарзава. ИкI, Уллу Гъеягъай Агьмедан хва Абдуразакь, Агъ ЦIинитIдилай Абукаран хва Абдулгьамидахъ, Рухунай стхаяр тир Магьмудахъни Мегьамедахъ, Темирхан-шурадай еке меценат Талибов Абдурагьимахъ ва масабурухъ галаз меслятар ийиз, Куьредин халкь илимдин рекьяй уях авун патал бес кьадар зегьметар чIугвазва. Лугьун лазим я хьи, Гьасан-эфенди вичин девирдин чIехи алимрикай сад яз, халкьдин арада марифатдин регьбер, диндин дестек, тарихдин рекьяйни урусрин машгьур востоковедениедин илимрин академик Крачкова лагьайвал, араб илимдин тарихдин ва эдебиятдин хилерай вилик фенвай алимрикай сад хьана. Алкьвадар Мирзе-Гьксан-эфендидин сур – куьгьне хуьре зияратдин маканрикай сад хьана, халкьдин руьгьдин мягькем даяхрикай яз гьисабзава. Женнет кьисмет хьурай вичиз! Ада вичин зегьметдалди, каммаллу веледралди, хтулралди Дагъустандин халкьарин арада еке гьуьрмет къазанмишнава.
Хан-хан къугъун
Дикъетдивди килиг садра – чун гьатай девран аку квез.
Кьил-кьилелай фейибуру икІ тергай макан аку квез.
Цуьк авай багъ хьиз туькІвена хейлин вахтар фейила кьухъ,
Гила алчахри рам авур азиз Дагъустан аку квез.
Зурба Урусият галаз гьикьван гуьзел хьанвай уьмуьр,-
ГьакІ нубатсуз къудур хьанвай чеб тахъвай пиян аку квез,
И зиян тир рехъ кьуна гьакІ иблисди хьиз икрам ийиз,
Чи эллерихъ галукьарай эх тежер зиян аку квез.
И фасад селди къачуна вичин чешне Сугърак хуьряй,
Хва, и ахмакьрин кьиле тур Абиду-Рагьман аку квез.
Гьар патахъ жезмазди пайда буш хиялар чеб тум куьруь
Агьфагъан чІугваз амукьай гьар садан хзан аку квез.
На лугьуд им кьушун я чеб кІватІнавай угърийрикай,
Халкь ажузна, са-са кІвал авур кьван таран аку квез.
ИкІ чІулав йиф хьиз чкІиз, им лап къачагърин луж я хьи,
Ибурун кьил кьур, вяз гайи буш инсан аку квез.
Катна, къвезмазди кьушун чакъалрин луж хьиз гьар патахъ
Хебни чакъал кваз вилик и гьалзавай аслан аку квез.
Кьач хабар бег вуж я, раят, гьим фекьи я, гьим гьажи,
Угъри, дугъри хьайи чІиргъин Дербентдин зиндан аку квез.
Чеб нагьакь хьай гьал са факъирдин кІвал ва югъ,
Паб-аял, диде-буба, хва-стха ва хзан аку квез.
Вуч я тахсир, стха Гьуьсейн икІ жавандиз дустагъиз?
Хеб-жанавур чир тийизвай и залум девран аку квез.
Асмишун ганва гьукум чан гьахъ авач хьи зерре кьван,
И зулумдик квайбуру ийизвай гьижран аку квез.

Етим Эмин
ЧIехи шаир ва камлэгьли, лезги ва Дагъустандин литературайрин 19 асирдин машгьур классик Етим Эмин (Севзиханан хва Мегьамед-Эмин) 1838-йисуз Куьре округдин Ялцугъ хуьре дидедиз хьана. Ада бубадивай, ахпа АгъастIалдал АтIлухан-эфендидин, Вини Ярагъдал Гьажи Исмаил-эфендидин, Алкьвадрал Абдуллагь-эфендидин, Кьеана Хожа-эфендидин медресайра чирвилер къачуна. Мегьамед-Эмина жегьил вахтара Хъутур-Куьредин пуд хуьруьн къазивилин везифаяр кьиле тухвана. 1884-йисуз залан азардик рагьметдиз фена. Адан яратмишунра вичин девирдин дердер-гъамар, жегьилрин бедбахт кьисмет, уьмуьрдин гурчегвал, муьгьуьббатдин гуьзелвал, философиядин фикирар ава. 1877-йисуз Урус пачагьдин чапхунчивилин политикадиз аксиз къарагъай бунтара, вичивай месел азарлу яз къатканваз, иштирак ийиз алакьначтIани, ада вичин шиирра къанунсузвилер пислемишзава, инкьилабдин къурбандрин язухар чIугвазва.
ГьикIда
Рабби, хьанач дуьньядикай заз вафа,
Эхир къияматда дахьайтIа гьикIда?
Чан къачудай Бере гьам я хьи жафа,
Ажугъ авай малаик атайтIа гьикIда?

Ин дуьньядал хьана гьал зи сефил яз,
Башламишни хьана зи чан зелил яз.
Бала На заз гана, сабур тIимил яз,
Рагьметдикай зи пай атIайтIа гьикIда?

Кьиникь са затI туш хьи илагьи пара,
Дуьньядикай эхир жедач хьи чара.
Агъадин къаншарда кьейила сура,
Вахъ вуч жаваб ава лагьайтIа гьикIда?

Гьикьван хифет ийин даим, датIана.
Хажалатдик кана, зи рикI атIана.
Келима шагьадат зи мецел татана,
Ажалдин пияла ацIайтIа гьикIда?

Етим Эмин, тIимил хажалатдани?
Дуьньядин гъам тIимил гьавалатдани?
Дуьнья, на заз ганай къияматдани,
Зи гунагьар залан хьайитIа гьикIда?

ПIирерин Шейх Буба
Вини СтIалви Шейх Бубадикай, тарихдин муаллим Магомедов Нурмегьамеда хуьруькай туькIуьрнавай ктабда икI кхьизва: Вини СтІалрин сурара, чи патариз арабустандай дин тваз атайбурун кьилерихъ акалнавай аламатдин сурун къванер ама. Ахьтинбурукай садала икІ кхьенва: «И сурун иеси Шейх Буба – Шейх Агьмедан, Пирбаджанан, а.с. Мегьамед пайгъамбардин несилрикай я. 1130-йис хижридал.
Адалайни алава яз, Шейх Буба, Куьредин мусурманрин межлисди, чпин патай, пачагьдиз акси яз къарагъарзавай бунтунин Советдин векил яз Согратлдиз рекье тунай. Гьайиф хьи, инкьилабдихъ садвал тахьун себеб яз, чпин иштиракчийрин патайни гьазурвилер авачиз, пачагьдин гужлу ва яракьлу къуватрив эзмишайла, Шейх Буба, Дербентдин майдандал тарагъажриз акъудна асмишайбурукай кьвед лагьай кас я. Адан тIварни шаир Етим Эмина еке гьайифдив кьазва.

Мамрач Къазанфарбег
Алим ваш аир Зулфикъаров Къазанфарбег 1843-йисуз Куьре магьалдин Мамрач хуьре дидедиз хьана. Ада Вини Ярагъдал Гьажи Исмаил-эфендидин медресада кIелна, илимдин дибар ва РагъэкъечIдай патан чIалар чирна. Къазанфарбега лезги чIал ахтармишзавай урус алим П.К.Услараз, таржумачи яз, куьмекар гана. П.К.Усларахъ галаз «Куьредин чІал» ктаб арадал гъунилай алава яз, Къазанфарбега «Куьредин эвелимжи аабджуз» тІвар алай букварь туькІуьрна Мамрач Къазанфарбега лезги халкь савадлу хьун патал гзаф зегьметар чІугуна. Ам шаирни тир.
Алкьвадар Гьуьсейн эфенди

Алкьвадар Мегьамед эфенди

Абдул Гьамид-эфенди
Абдул Гьамид-эфенди, Мегьамед-эфендидин халадин хва ва адаз тарсар гайи агъастIалви АтIлухан-эфендидин хва я. Абдул Гьамид-эфенди, Куьреда лап зурба девлет авайбурукай сад яз къейдзаватIани, ам вичин девирда еке тир чирвилер авай алимрикайни сад яз машгьур я. ГьакI хьайила, шаир Етим Эмина, вичин шиирра адан тIвар кьадайла, «илимдин гьуьл»-гьахьтин дережадин чирвилер авай инсанрикай сад яз кьазва.
Абдул Гьамида бунтарин кьилерикай сад тиртIани, урусатдин гьакимривай и акси къарагъуна ам тахсиркар тирди сакIани тестикьриз тахьайла, «къуй, ахьтин халкьдиз дуьз рекьер къалурдай еке алимар лезгийрихъ амукь тавурай ва кьурай кIарасрихъ галаз ицIибурни кудайди чир хьурай лагьана, Дербентдин еке майдандал, тарагъажриз акъудна асмишай эхиримжи векил тир. Эхиримжи хьунин себебни, сиверай къвезвай ванерихъ яб акалайла, Абдул Гьамид-эфенди асмишайла, йикъан нисинихъ цавай руг къваз башламишна. Къурху хьайи «Полевой» суддин векилри, асмишунар акъвазарна, амай са кьадар тахсиркарар яргъал Сибирдиз рекье тун къарардиз къачуна.

Етим Мелик
Мелик – Етим Эминан чIехи стха я. Ада къунши хуьрера ва Вини Ярагърин медресада чирвилер къачуна. Стха Эмин азарлу хьайила, къазивал авуна. Ам вичин девирдин динэгьлийрикай сад яз, гьа са вахтунда, Урусат пачагьлугъдихъ галаз ислягь уьмуьр тухунин терефдар тир. И кар чаз ада Куьре округдин цIийи начальник тебрикзавай шиирдай аквазва.

Эрзихан
Шаир ва динэгьли Эрзихан Вини Хъартас хуьре дидедиз хьана. Амни Етим Эминан девирдин шаиррикай сад тир. Агъадихъ чна ада шаирдиз бахшнавай си шиир гузва.
Эминаз чар
Зун муштагъ я ви адунихъ,
Вун акунихъ малла Эмин
Кьарар авач хьи захъ инал,
Вун такуна валлаагь, Эмин.

Дуьнья ийиз тахьуй заз дар,
Зи рикІени ава къастар.
Чун кьведни жен кІеви дустар,
Гиман гьам я, таллагь, Эмин.

Дугъри я, зак ква и нукьсан,
Ван хьайила ви тІвар масан,
ТуштІани заз акур инсан,
Тади унач фадлай, Эмин.

Пара хьана заз ви суракь,
Ви мецелай чкІизва рагъ,
Артух хьурай ви къудрат, чагъ,
Гьар са югъ-къандивай, Эмин.

Эрзихана лугьуч хилаф,
Битмиш тийиз эркекдин гаф.
Къалура заз жуван инсаф,
Зун паталди яла, Эмин!

Шейх Гьажи Рамазан
Эвлияр, шейхер, пIирер-Аллагьди инсанрин арадай хкяйнавай, Аллагьди Вичиз мукьва ва кIани ксар я.Муъминвилиз килигна, абуруз мужизат ва керемат къалурдай къуват, Аллагьди Вичин патай пай яз ганвайди я. Эгер Аллагьди ганвай пай инсанар патал хийирдихъ ишлемишзавачтIа, нефс ва пул патал ишлемишзаватIа, Аллагьди са чIавуз вахчуда ва я адаз са гьихьтин ятIани жаза гуда. Гъилин, сивин ва гьакIни ниятдин михьивал авур ксар эвлийриз элкъвезва. Гьатта абурун сурарни кваз пIирериз элкъвезва. Абурун, пиIирериз элкъвенвай сурарикай Сад тир Аллагьдин куьмекдалди, ялварзавайбуруз куьмек авунин къуват ва себеб гузва. Гьа ихьтин зияратар мусурман уьлквейра пара кьадар ава. Абур чи Дагъустанда, Лезгистанда, Куьреда цIудралди ава. Гьа ихьтин себебар жезвай пIирерикай сад-Штула авай шейх Гьажи Рамазан бубадин сур я.
Вуж я ва вуч кас тир Рамазан буба? Адакай, мукьвал тир невейрикай сад тир, и мукьвара вични рагьметдиз фенвай Гьажи Мегьамед-Расулан гъилин хатIарин дафтарда и жуьре кхьенва: Гьажи Рамазан – арабустандай атай Гьаби-Бакъадин –хтул жехва, Хийирбеген хва. Абур Штулрин хуьре бинелу хьанва.
Заз куьн фикир, 2007-йисан «Куьредин хабарар» тIвар алай газетдин 42-нумрадиз акъатнавай «Шейх Гьажи Рамазан бубадикай» макъкладал желб ийиз кIанзава. «Шейх Гьажи Рамазан буба виликан Куьре округдин, гилан Кьурагь райондин Штулрин хуьре 1807-йисуз дидедиз хьана. Адан сур Дагъустандилайни яргъара машгьур зияратдин маканрикай садаз, михьи пIирез элкъвенва. Алай йисуз (яни 2007-йисуз) адан 200 йис къейд авун лазим я. Ам вуж ятIа ва гьи несилрикай тиртIа чирун патал чна адан багърийривай хабарар кьуна. Малут хьайивал, ам Дагъустанда исламдин дин чукIурун патал виликай Шам вилаятдай (Сириядай) Абу Убайда ал-Жарахидин рагьбервилик кваз атай Гьаби-Бакьадин гада Хийирбеган хва я. Сифте атай арабрин ирид бубадал фидалди тIварар хуьдай адет тир, белки абур залайни артух чидай инсанри чпин макъалайра къейд ийида. Вичин девирда Хийирбег шариатдин ва тарикъатдин рекьерай уях инсан яз, неинки са Кьурагь магьалда, гьакI Куьреда, Самур ва Къуба патарани тIвар-ван авай динэгьли тир. Адан хва, вичихъ дерин кьатIунар авай Рамазан, шейх ва муьршид , сад лагьай Муршид Мегьаммед Ярагъидин гъилик чирвилер къачурди чаз малум я. И кардикай гьа девирда шейхдин медресада кIелай, вичикай эхирдай машгьур шаир хьайи виниярагъви ашукь Уьзденани рикIел хкизва. Ам Мегьаммед Ярагъи Аслан хандин пацукай Табасарандиз ва гьанай Аваристандиз куьч хьайи четин йисара шейхдихъай галат тавуна, адахъ галаз фейибурукай сад я. Мегьаммед Ярагъи кечмиш хьайидалай гуьгъуьнизни Рамазана кIелун явашарнач, ада Муршиддин рикI алай къазикъумухви шейх Жамалудиннавайни чирвилер къачуна.
Урус пачагьлугъдин чиновникри, Дагъустандинни Чечнядин имаматдин кьил хьана, къанни вад йисуз женгер тухвай Шамилан ва адалай гуьгъуьнизни Къубада, Куьреда, Самурда кьиле фейи гьерекатар бамиш авун патал, чкадин халкьдиз «туземцияр» лугьуз, са жуьрединни кьил экъисдай мумкинвилер гузвачир. Абуру, чкадин беглерихъ, ханарихъни кваз ихтибар амачиз, къвердавай пис жезвай, уьзденар яз яшамиш жезвай мусурман халкьдикай аскерар кьуна. Туьркиядихъ галаз кьиле физвай дяведа, диндин стхайрал гьалдарунин таблигъат тухузвай. И жуьредин политикадиз акси яз 1877-йисуз къарагъай бунтара иштирак авурбур, абурукай яз КьепIир Гьажи-Мурад, Вини СтIал Шейх Буба, Агъа СтIал, «илимрин гьуьл» тIвар ганвай алим Абдул-Гьамид эфенди, Дербентдин шегьердин майдандал, вири жемятрин вилик тарагъажриз акъудна асмишдайла, кьунвайбурун жергейра Гьажи Рамазанни аваз, ада ВИЧ кьуна тухудай макъамда икI лагьаналдай: «Азиз тир мусурман къардашар, куьне са кIусни хажалат ийимир! Зун Ватандихъ гьина аватIани элкъведа. Зи сур зи бубадин ватанда жедайдакай заз фадамаз аян я. Иншаллагь!»
Гьажи Рамазана, Сибирдиз дустагъ яз рекье турла, жазадин йисар фад алатун патал, аниз вичин хизанни тухванай. Адахъ кьегьалар хьтин пуд хва авай: Гьажи Мегьамед-эфенди (ам шейх Гьажи-эфенди Штульскийни яз тарихда малум я), Гьажи Агьмед ва Жамалдин. Заз и малуматар гайи Сулейман-Стальский райондин диндин рекьяй чIехи имамвал кьиле тухвай, шейхдин невейрикай сад тир Мегьамед-Расул Гьажиди лугьузва: «Кьадар-кьисметдай хьиз, адан хтуларни чIехи бубадал фейибур хьана, алай девирдани Сибирдиз фена, гуьгьуьллувилелди кIвалахар ийиз хьана. Шейх Гьажи Рамазан бубадикай рахайла, ихьтин са вакъиадикай талгьана акъвазиз жедач. Гьар гьикI ятIани, шейх Гьажи Рамазан буба авай дустагъда абурун кьилеллай чIехи начальникрикай сад, сер яна, дили хьана. Адан патав тагъай жуьредин духтурар хьанач. Садавайни чара ийиз тахьайла, вичихъ галаз ацукьнавай дустагърикай сада, шейхдизни хабар авачиз, чпин арада еке тир чирвилер авай алим ва шейх авайди ва адавай, кIан хьайитIа, азарлу чиновникдиз чара жедайдакай малумвал гана. Нетижа рикI шадардайди хьана. Азарлу душмандилай кьисас вахчуз жедай жедай затI туш, шейхди са шумуд йикъан вахтунда, яваш-яваш, азарлу чкадиз хкана, хъсанарна.»
Белки и дуьшуьш себеб яз, белки Аллагьдин кьадардалди, шейх Гьажи Рамазаназ вичин хзанни галаз Ватандихъ элкъвена хкведай мумкинвал хьана. Гьа вичи лагьайвал, адан сур бубадин ватанда хьана. Сур кьисмет хьайи чкани а кьадардин гуьзел яйлахдин, вили цавук тIуб кягъиз жедай, атирлу цуькверин юкьва, архайрин жергеда, кьакьан кIунтIал ала. Къад йисан вилик, шейхдин уьмуьрдихъ галаз кьиле фейи еке са мярекатда зазни иштирак авун кьисмет хьанай. Анал за жуван рикIе арадал атай са шиирни лагьанай. Заз авур и таъсирди, жувахъ шикилар чIугунин рекьяй махсус чирвал ва алакьунар авачтIани, жуван архивда амукьун патал, за ам кучуднавай чкадал хкажнавай зияратдин кIвалин шикил чIугунай. Чаз къвезвай хабарриз килигайла, а пIирен яйлахда, Аллагь рикIел алай са касди, гуьрчег тир эцигунар ийизвалда.
Мад са къариба хабар. Шейхдиз эхиратдин дарамат эцигунин карда, патарив гвай хуьрерин жемятар атун анихъ амукьрай, къунши районрайни инсанар атанвай. А зияратдин кIукIваз хкажун патал раснавай къван аваз, заланвиляй ва хкажзавай гурарин гуьтIуь ва къулайсузвиляй четинвал гьалтнавай. Инал кIватI хьанвайбурун арада, вичихъ пагьливанвилин къуват ва къаш-къамат авай, Кьасумхуьрел яшамиш жезвай Гьажи Юсуф алаз хьана. Адавай и агьвалат акурла акъвазиз хьаначалда. «Къала, гадаяр, куьне са кьуд касди а къван зи далудал хкажна эциг, ам кьилди, вичиз лазим чкадал акъудун за жуван хивез къачузва». – И гафарин ван хьайибурун жергеда, жери кIвалах туш лугьуз, гьужетар ийидайбурни хьана, гьатта-хъуьредайбурни. Чара хьанач, маса къайдада жени ийизвачир. Кьуд касди кьурла, винелди, къванцин гурарин кIарара, ам тхун патал бесдин чкани авачир. Гьажи Юсуфа лагьайвал авуна. Низ чида а къванцин заланвал гьикьван тиртIа? Амма са инсан патал пара кьадар агъур тир. Садани куьмек галачиз, Гьажи Юсуфа гьа къван лазим чкадал кьван гваз экъечIна. Агъуз эвичIайла, са шумуд жегьилдиз и пагьливан цавуз хкажна, шадвал ийиз кIанзавай. ЦIурурнавай кьуркьушум хьтин залан беден са шумуд касдивай кхажиз кьванни хьаначалдай.
Фана дуьнья
Вун Аллагьди гайи нур я,
ТIалаб метлебдиз гьазур я.
Кафир иблис пашман, кур я,
Тамам Муршид, Камил, устад.

Ай дердерин пак тир дарман,
Ферзерин ви хуьр я макан,
Берекатдин Пак тир Бустан,
Тамам Муршид, Камил, устад.

Мийир вуна садни сефил,
Зи ракIарал атай саил,
Ая гьадаз рагьим гъафил,
Тамам Муршид, Камил, устад.

Дагъустанда авайбуруз,
Гила чаз серин хьана хьи.
КIани патахъ гьалдайбуруз,
Маларин нехир хьана хьи.

Рухун Магьмуд
Рухун Магьмуд Етим Эминан девирдин шаир я. Ам 1855-йисуз, Урусат пачагьлугъдин чинавникрин зулумкарвилер эх ийиз тахьана Туьркиядиз фена. Ватандал ва вичин халкьдал рикI алай шаирди, динэгьлиди гъурбатдай «Стха, Мегьемед» ва гзаф шииррин цIарар агакьарна. Рухун Магьмуд ва ада чар кхьенвай стха Мегьамед–АбдулнетIиф-эфендидин рухваяр, чIехи алим ва шаир Рухун Алидин хтулар тир.
Мубарак Гьажи Эфенди
Гьахъ тир Вели юлдаш я ви,
Мубарак, Гьажи эфенди,
Мелек сифет сирдай я ви,
Мубарак Гьажи эфенди.

Эй, Аллагьди чаз гайи рагъ,
Ваз кьисмет хьуй Женнетдин багъ.
Вун я Дагъустандин чирагъ,
Мубарак Гьажи эфенди.

Эй, Аллагьди чаз гайи нур,
Гьинал кIантIан жеда гьазур.
Авачни квехъ ажеб сабур,
Мубарак Гьажи эфенди.

Вун я хьи Кьутбидин Вели,
Фирдавус я гьа куьн ери,
Юлдаш я ви Гьасрет Али,
Мубарак Гьажи эфенди.

Ви буба я кьутбидин кьил,
Кьунвай расулаллагьдин гъил.
Ийизвай Аллагьдиз зикир,
Мубарак Гьажи эфенди.

Ви диде я Женнет гьуруь,
Женнетдиз фий гьаниз вири.
Фирдавус тушни куьн ери?
Мубарак Гьажи эфенди.

Тарикъатдин я вун макан,
Хуш тIабиат я вун инсан.
Муьруьдариз я вун масан,
Мубарак Гьажи эфенди.

Фирдаусда хьуй ви ери,
Кьисмет хьуй ваз женнет гьуьруь,
Дагъустандиз акъучIай рагъ,
Мубарак Гьажи эфенди.

Бубад сурал авур гуьмбет,
КIватIал хьанва эллер вири.
Дагъустандиз акъучIай рагъ,
Мубарак Гьажи эфенди.

Кьасум Султан
Шаир ва диндин векил Султан 1840-йисуз Куьре округдин Кьасумхуьрел дидедиз хьана. Агъа СтIалдал медреса куьтягьна, араб ва туьрк чIалар чизвай Султана гьар жуьре къуллугъарни авуна. Адахъ диндикай ва яшайишда дуьшуьш жезвай затIарикай, вакъиайрикай шиирар туькIуьрнава. Ам 1914-йисуз кечмиш хьана.

СтІал Сулейман
Дагъустандин халкьдин шаир СтІал Сулейман, советрин девир къведалди яратмишзавай шаир яз, вичин шиирралди ада кесибрин тереф хвена, халкь алдатмишзавай девлетлуйрихъ, дуьз тир гьахъ-дуван тийизвай судуйрихъ, нефс вилик квай фекьийрихъ элкъвена, абурухъ галаз женг чІугуна. Вич авай девирда, вири инсанри кьабулнавай мусурман диндиз халкьдин вилерай тамашзавай шаирди, халкьдин агьвалдиз хьиз, диндизни талукь шиирар тесниф авунай. Вири шаирри хьиз, вичи диндин рекьяй кІел-кхьин ийидай мумкинвал хьаначтІани, и терефдайни алакьунар авайди чаз адан гзаф эсеррай аквазва. Гьелбетда, чавай кьиляй-кьилиз диндиз къуллугъ авур куьгьне шаирар тир ЧІилихъви Абдул-Гьамидав, Хпеж Къурбанав СтІал Сулейман гекъигна, сад ийиз жедач. Амма диндин ва тербиядин терефриз бахшай «Фагьума», «Къияматдин йикъаз» ва сад-вад шиирар адахъни авай.
Къияматдин йикъаз
Фагьумзамаз и бендедин хиялар,
АкьалтІ тийир гзаф пис къал жеда, дуст.
Паб хендеда, етим хьайла аялар,
Гьарай-эвер, кІеви шел-хвал жеда, дуст.

Эй фугъара, ви ферз кьилиз акъуда,
Фасад жемир, жегьнемдин цІа вун куда.
Гьич шак авач, сурун азаб ваз гуда,
Дар лакьандик ваз миІи кІвал жеда, дуст.

Ам иблис я авайди чав бягьсина,
Къалурзавай рекьер патахъ, терсина.
Гумукьдач вав а ви девлет – Хазина,
Вад юкІ кафан эхир ваз мал жеда, дуст.

А фасаддин несигьатар на кьада,
Жедай крар фагьум тийиз акьада.
Вун икьрабри гьар патахъай жакьвада,
РикІяй фидай агъзур хиял жеда, дуст.

Малакал мафт атай бере рикІинихъ,
ТІимил крар жедач гана, къачунихъ.
Гьар садан гьакь агакьайла, гьакьунихъ,
Гъил мичІи яз, вун гьакІ метел жеда, дуст.

Кумукьдач вун и дуьньядин экуьник,
Гьич менфят квач, лугьуник, я луькІуьник.
Пай кумукьдач дуьньядал гьич са куьник,
Де лагь кван бес, а ви вил квел жеда, дуст?

Исрафилдин эверун ван хьайила,
Касс амукьдач эхирзаман хьайила.
Аллагь къази тир а дуван хьайила,
Де лагь кван бес а вид вуч гьал жеда, дуст?

КІелни хеб хьиз сад масадак акаьна,
Жендекдик кичІ кваз гвай акьулни квахьна,
Зибанияр, цІун гуьрзер гваз агагьна,
ГьакІ багъишдач, гьисаб-суал жеда, дуст.

Акур бере Анин терез-мизамар,
Ви дердинай рикІел къведач хизанар.
Жумлу алам кІватІ хьайила инсанар,
Аруст майдандиз мукьвал жеда, дуст.

Фагьумдач на ана жери гьисабар,
Суал - гзаф, тІимил жеда сувабар.
ГьикІ гуда на а межлисдал жавабар?
Рахаз жедач, мезни ви лал жеда, дуст.

Нубат-нубат къведай кар я аламдал,
Гаф лагьайла алукь, факъир, уламдал.
КІантІа кьин кьан ваз Аллагьдин каламдал,
Валлагь, биллагь, за лагьайвал жеда, дуст.

Ша, югъугъ вун Сулейманан чІалахъди,
Мункир, Накир жаваб къачуз алахъди,
Дар лакьанда, дуьзмишна са къвалахъди,
АкІ хвейи чан кьуру чилел жеда, дуст.

СтІал Саяд
Саяд-Пери-тахминан 1880-йисуз куьре округдин Агъа СтIалрин хуьре Давутрин тухумдикай тир Гьасан-Гьуьсенан хзанда дидедиз хьайи вад лагьай руш я. Саяд-Перидихъ вичиз кIани - Мирземегьамедан Шихрагьим лугьудай гада аваз, рушахъ гьа девирда еке пул тир 100 ганач лугьуз, а пул гайи, гьа чIавуз Агъа СтIалдал кавхавалзавай Кьурагь патан векил Пампур Гьуьсейна, Саяд-Пери гужуналди вичин стха хуьрехуьруьнви Шабанан хва Исмаилаз тухвана. Адакай са аял аваз, хуьруьз катна хтайла, бубади Шихрагьим хуьре авай девлетлу Дербетан хтул рушал эвленмишнавай. И арада Саяд-Перидиз Алимегьамед аял хьана. Шихрагьимакайни умуд атІай Саяд-Пери и кардилай гуьгъуьниз, гьайифдилай кечмиш хьана. Таза аял Алимегьамед, халайри хвена, эвленмишнай. Пирмегьамед гада хьайидалай гуьгъуьниз, сталжем хьана Алимегьамедни кьена. Саяд-Перидин птулни халайри хвена чIехи авуна. Адан аял вахтар халадин хъуьл Сеферан кIвале фена. Ватандин ЧIехи дяведин четин йисара, Пирмегьамед Дербентдиз акъатна, алай вахтунда адахъ Саяд, Сиряд рушарин ва чIехи бубадин тIвар алай Исмаил хва аваз, Пирмегьамед Дербент шегьердин патав гвай Карл Марксан тIварунихъ галай совхозда яшамиш жезва.
Шихрагьимавай къакъудна, дакIан касдиз, Хуьрехуьруьз, мал хьиз пулдихъ гайила, Саяд-Периди, гьахъ-дуван авачир гьакимриз, кавхадиз, фекьидиз, агьдин бейтер лагьанай.
Дуванбегдиз
Куьн дуванда дуван авач,
Дуван авур дуванбеглер.
Зи тIалдизни дарман авач,
Ван хьайитIа, шеда эллер.

ГьикI эхзава чилер, цавар,
Куьне ихьтин къанлу зулум?
Зун и йикье тур душманар,
Куь купIар квез хьурай къалум.

Дуьнья тирвал гьарайна за
Дуьнья тирвал гьарайна за,
Зун кІанидаз кьисмет хьанач.
Сир виридаз ахъайна за,
Зи гафариз къимет ганач.

Садакайни чара хьанач
И дуьньядин кІаник хьуй чин,
Чи дердериз дава тахьай.
Шехь тавуна бес за вучин?
Садакайни чара тахьай.

Дердер-гъамар хиве турди,
Цавараллай фелек яни?
Диндин кьенер сиве турди,
Кайи рикІиз куьмек яни?

КьепІир Айисат
19-асирдин эхирда Куьре округдин КьепІир хуьре шаир Айисат машгьур хьана. Айисатан манияр халкьдин къайдада яшайишдикай терефрикай, кьисметдин бедбахтвиликай теснифнавайбур тир.

Хпеж Къурбан
Шаир, динэгьли ва жерягь Къурбан 1852-йисуз Куьре округдин Хпеж хуьре дидедиз хьана. Араб ва туьрк чIалар чидай шаирди лезги ва маса чIаларал манияр тамамардай. Адахъ диндикай, яшайишдикай, бахшанд шиирарни ава. Хпеж Къурбан 1944-йисуз буьгьтендик акатна, дустагъна, гьана кьена.
Я Рабби
Галукьайла кьиникьин тIал,
Азраилди гудач мажал.
Галукьайла жуван ажал,
Мидад иллагьи, я Рабби!

Алимди чуьхвейла жасад,
Рабби, Вуна ая азад.
Валай гъейри авач масад,
Миддад илагьи, я Рабби!

Кафанда тур чIавуз жасад,
Гьич и дуьнь аквадач мад.
Чун халкь авур Аллагь Вун Сад,
Мидад илагьи, я Рабби!

Жасад тур чIавуз мафеда,
Чи гунагьар гьана жеда.
Кьуд касди ам къуьнел кьада,
Мидад илагьи, я рабби!

Жасад эцигайла чилел,
Вири гьейран жеда анал.
Эцигайла сурун патал,
Мидад илагьи, я Рабби!

Жасад авудайла суруз,
Инкар, Минкир атай чIавуз,
Касни вачиз хьайла ялгъуз,
Мидад илагьи, я Рабби!

Ялгъуз хьайла дар лакьандик,
Жегьнемдин гьал акваз вилик,
Акьрабар ккIайла чандик,
Мидад илагьи, я Рабби!

Исрафилди сур ягъай къуз,
Магьшердиз кIватI хьайи чIавуз,
Рагъ хкайла сад тир цавуз,
Мидад илагьи, я Рабби!

Жегьеннем гъайла магьшердиз,
Къведа ама гьарай ийиз.
Тамар на чун гьа къуз ажиз,
Мидад илагьи, я Рабби!

Хьайила жегьенемдин ван,
Чиле гьатда митIерихъ кьван.
Женнетдин ракшара Ризван,
Мидад илагьи, я Рабби!

Сад Аллагь вич хьайла къази,
Чiугвада терезмизанди,
Гьакьар вахкуз, ийиз рази,
Мидад илагьи, я Рабби!

Тухвайла чун СиратI муькъвел,
Виш йис жеда анин хътIал.
Вай-гьал я хьи а йикъан гьал,
Мидад илагьи, я Рабби!

Чун я Мугьаммадан уьммет,
СиратIдилай фида, гьелбет.
Дуст Гьабибуллагьдин гьуьммет,
Мидад илагьи, я Рабби!

И чIал лагьай Хпеж Къурбан,
Фирдаусда я чаз макан.
Женнетдани гьуьруьйрин ван,
Мидад илагьи, я Рабби!
(Шамсудин гьажидин дафтардай)

ЧIилихъ Абдулгьамид
Шаир Абдулгьамид 1873-йисуз Самур округдин Грар хуьре дидедиз хьана. Буба кьейила, дидеди ам ЧIихъ хуьруьз хкана, халуйри хвена. Абдулгьамида Алкьвадрин медресада Гьасан-эфендидивай чирвилер къачуна. Абдулгьамида Кьасумхуьрел фекьивал авуна. Адахъ хусуси туьквенни авай. Адахъ уьмуьрда гьалтзавай зидвилер русвагьдай, диндиз аксибуруз кичI гудай шиирар ава. Ам 1916-йисуз Кьасумхуьрел кечмиш хьана.
Амани
Дертэгьли кас, дердер кІелиз луькІуьнал,
Ви дерт кьадай маъмин кас амани?
ТІазвай рикІ гваз вун чуьллера къекъуьнал,
Ви тІалдихъ са жерягь, дарман амани?

Мермердин къван мерд инсандин секуь я,
Йиф хьайила, дуьнья, лагь, низ экуь я?
Лугьудайла, вун вучиз икІ буьркьуь я?
Ви шел кьадай чІал чир лукьман амани?

Саилдивай тІалабайла дишкири,
Мердимазар хьайла буьтуьн чил вири,
Тахьайла чир агьвалатар мад жери,
Куьмек гудай эгьли, жаван амани?

Серсер хьайла, кесиб, арха амачир,
Вичин чандик зерре къуват амачир,
Къази-фахра кІватІна, рекье амачир,
Асмишдайла, хуьдай Аслан амани?

Абдул-Гьамид, накъвар селлер хьуналди,
Геже-гуьнда халкьдиз эзбер уналди,
ЧІалар атІуз, икьван бейтер кьуналди,
Вахъ кІвал-югъ, я таза жейран амани?

Кьурагь Афизат
Афизат 1900-йисуз Куьре округдин Кьурагь дидедизхьана. Кьилиз тефей муьгьуьббатдикай эсерар яратмишна.

Агъа-Хъартас Амираслан
Амираслан Асланов1893-йисуз виликан Куьре округдин Агъа-Хъартасрин хуьре, Рамазанан хизанда дидедиз хьана. Ам, гьам куьгьне, гьамни советрин девир акур шаиррикай сад я. Ам чIехи пай Бакуда яшамиш хьана, гьана рагьметдизни фена. Динэгьли шаир яз, девирдин къадагъайрикай хабар аваз, адан эсерар сиверай-сивериз, гъилерай-гъилериз фенатIани чапдиз акъудай затIар авач. Чал абурукай са кьадарбур 2009-йисан 20 августдиз акъатай Лезги газетдай агакьна. Абурукай са шиирдихъ за куьн танишарда. Аквадай гьалда ам динэгьли шаирар тир Мехкергъ Шейхмегьамедахъ, Хпеж Къурданахъ ва масабуругъ галаз мукьувай таниш тир.
Шейх Мегьамедаз чар
Варзни зур я зун Бакудиз атана,
За лугьун ваз, вуна яб це, азиз дуст.
Фикирдай кьван къеневай рикI атIана,
Кьурана зак квай кьван иви михьиз, дуст.

КIвалах тежез, къекъведай кьван йикъара,
Секин хьанач эсиллагь зун ахвара,
Ришвет гана эхир гьа и муукьвара,
Фенва гила зун нафтIадин вириз, дуст.

Авач ина фяледиз хас къиметар,
Югъ-йиф талгьуз чIугуртIани зегьметар.
Заз вирида, къвез ийида туьгьметар,
Хуш хьанвач гьич ихьтин гьал зи рикIиз, дуст.

Нефес къачуз тежез даим гумада,
КIвачер аваз лап метIел кьван къумада,
Казарма лугьуз, са мичIи кумада,
КичIе я заз рикI пад хьана рекьиз, дуст.

Дердер-гъамар зи рикIе лап пара я,
Диде-бубад чинан уьзуькъара я.
Им уьмуьр туш, текьиниз са чара я,
Жибин бушдиз гьикI хкведа кIвализ, дуст?

ЗахитI Абдул Гьашим
ЗахитІ Абдулашим Куьре магьалдин ЗахитІрин хуьре дидедиз хьана. Ам савадлу инсан тир. Ада дуьньядин гьаларикай, кесибрин дерди-баладикай, дерин манна авай устад шиирар теснифдай шаир тир. Адан шиирар, чпин хъсан туькІуьрун себеб яз, лезги хуьрерин, къуба патан магьалрани машгьур я.
Дустуниз рагьим
Азиз дустум, яр-дуст Кьасум,
Халкьдин фарман фагьума.
Ви гьалдикай я заз майлум,
Дердиниз дарман фагьума.

Вак хукIурди еке мусибат,
Аллагьдин кьадар я, гьелбет.
Гьасретал Алидин велед,
Гьуьсенни Гьасан фагьума.

Кечмиш хьана Абу Букар,
Гьайбатлу кас хьана Умар.
Ислам тIарикъатдин дамар,
Адалат султIан фагьума.

Мугьаммед пейгъамбар ери,
Дуьньядиз халифа хьайи,
Шагьадат пияла хъвайи,
Гьазрет Усман фагьума.

Гъаиб хьана гьайдар Али,
Вишагъзур кьушундин ери.
Зулфикъар схулмишна кьейи,
Аллагьдин аслан фагьума.

Агьу дагъда дяве хьайи,
Аскердикай чара хьайи,
Пудкъанни цIуд парча хьайи,
Гьамзет пагьливан фагьума.

Дербен пару залзалавур,
Эгьли килфет гьалдал авур,
Пейливан шагь муьгьтел авур,
Рабийул Салман фагьума.

Вил вегьейла и дуьньядиз,
Шумудни сад хьана ажиз?
Чан эциг исламдин рекьиз,
Январмишай чан фагьума.

Ви килфетар сефил дахьуй,
ТIеатдикай гъафил дахьуй.
РикIе чIуру фикир дахьуй,
Гьан гуьзел Кьуран фагьума.

Рази хьунухь рагьмет я.
Ваз Зулжалалдин нуьмет я.
Ваз, азиз дустум, минет я,
Ваз жин дустни душман фагьума.

Чна жин шал-хвал авуна,
Хийир дуьа кIел авуна.
Мелуьм шейтIан лал авуна,
Мубарак иман фагьума.

Аллагьдин рагьмет хьуй вичиз,
Женнетдин нуьмет хьуй вичиз.
Иншаллагь, жеч вун ажиз,
Мусафир мигьман фагьума.

Зияратдиз фена кIанда,
Жавагьирар гана кIанда.
Ширин суьгьбет хьана кIанда,
СиратIал мизан фагьума.

Нажмуддиназ тариф хьана.
Диде-буба зайиф хьана.
Верибуруз гьайиф хьана.
Женнетдин гъилман фагьума.

ЗехитI Гьашим я бейчара.
Хийир дуьа жеч жал пара?
Серин дахьуй дустар ара,
Рагьимни Рагьман фагьума.

Муьгъверган Али
Шаир Али Куьре округдин Муьгъверган хуьре дидедиз хьайи йис чизвач. Амма адан стхадин Гьакиман гафаралди, 1937-рекьидайла адан тахминан 65-68 йис тир. Адаз диндин илимар, РагъэкъечІдай патан чІалар чидай. Гьа и крар себеб яз ам гьа девирдин ГПУ 1937-йисан буьгьтенрик акатна. Алидин чІехи стха ТІейиба чи машгьур алим Гьасан эфендидин гъилик 5-6 йисуз кІелна, Темирхан-Шурада къазивилин имтигьанар вахкана ва хейлин вахтунда ЦІелегуьндал къунши 6-7 хуьруьн къазивална. Алиди къази стха ТІейибан гъилик ирид йисуз чирвилер къачуна.
Вуч чара ийин
Вуч чарайин и дуьньяда?
Магьрум кас ажуз хьана хьи.
Адил гьаким яз аквада,
Ерли яб тагуз хьана хьи.

Мезни куьруь хьана рахар,
Вич ви гьакъикъатда акьар.
Сабур, аман, мегер кьарар?
Ялварар физ-къуз хьана хьи.

Гьикьван чалишмишна, за ял,
Гьар чІавуз рикІе гъам-хиял,
Шумуд заявлении и гьал,
ГУП-риз ракъуриз хьана хьи.

Тарих кІуьд виш къанни цІургуд,
Октябрдин йикъар шумуд,
Адалатдив тавуртша суд,
Алид кьил агъуз хьана хьи!
Суд-дувандал Али дустагъ ийидай делилар бес хьанач, амма а суд-дуванрин инсафсузвили Али вичин кІвале кьена. Адан эсерар «Самур» журналдин 1999-йисан І нумрадин 88-чинай кІелиз жеда.

Мехкергъ Шейх Мегьамед
Шаир Шейхмегьамед 19 асирдин кьвед лагьай паюна Куьре округдин мехкергъ хуьре дидедиз хьана. Туьрк ва араб чIалар чидай жегьилди хуьре маллавал авуна. Советрин гьукумат хьайила, ам кьуна дустгъна ва гьана кьена. Адахъ диндиз талукь шиирар ава.
Ша, жемиат
Ша, жемиат, яхъ куьне зи весиат,
Атана куьн гила зи гьалдиз килиг!
Дуьнья патал чIугур гзаф азият,
ЗатIни амачир гила зин гъилиз килиг!

Гъафил жемир, ин югъ куьне рикIел гъваш,
Зи мейит кьуна куьне гъенел гъваш.
Гъил къачуна, рагьметар зи винел гъваш.
Чилин кIани квай зиндар лакьандиз килиг!

Виридан югъ я хьи ими, шак авач.
Чун физавай кIвализ пенжер, рак авач.
Анун къене лампа авач, экв авач,
Гъибрет кьуна, куьн зи мейитдиз килиг!

Ин гьалда зин вилериз экв аквадач,
Билбил хьиз вуч рахадай захъ мез амач.
КIвалин эгьлийризни зун мад ахквадач.
Рахаз тежер, лал хьайи зи мециз тамаш!

Ажалдиз са чара-дарман жагъанач,
Фидай чка дар хьана зун акIанач.
Азраилди хабар гана, къаланач,
Бейхабар вин яргъа сефердиз килиг!

Шейх-Мегьемед дуьньядай акъат хьана,
Диривал ви винелай алат хьана.
Эгьли килфетдивайни къакъат хьана,
Вун гила Агъадин рагьметдиз килиг!

Дустуниз
Ашукь жемир вун дустунин гьавадал,
Зунни хьана вунни пашман жеда, дуст.
Ихтибармир кIанда лугьуз явадал,
Эхир Сад къуз кIеви душман жеда, дуст.

Уьмуьр куьтягь хьана ризкьи атIайла,
Инкир, минкир зайиф чандик ккIайла,
Невес дар яз, чан гъаргъардиз атайла,
А чIавуз чаз герек иман жеда, дуст.

Мез лал хьана, рахаз жедач кьейила,
Мад ахквадач ругь акъатна фейила,
Дустагъ хьана, мичIи суруз фейила,
Алай либас лацу кафан жеда, дуст.

Суал ийиз Инкир. Манкар атайла,
Хабар кьуна, Рабби вуж я лагьайла,
Амукьайла, жавабар гуз тахьайла,
Жув жуван невсинал пашман жеда, дуст.

Къарагъ жедач дар лакьанда акIана,
Даамарарни галатда як ктIана.
Кiарабарни жеда чилел алкIана,
Винел алай накьвар залан жеда, дуст.

Сурун кьилихъ къарагъайла кьецIила,
Гьарай ийиз амукьайла гишила,
Лугьуда на: вуч ийин бес за гила?
РикI сефил яз, рикI перишан жеда, дуст.

Гьахъ вахкудач и дуьньядал амаз на,
Кьинни кьада шумуд фасикь галаз на,
ЭрчIи къвалал Расулаллагь акъвазна,
Аллагь Вич Къази яз дуван жеда, дуст.

Гьарда вичин гъиле гана ктабар,
Мизан къурмиш жедай чIвауз гьисабар,
Гунагьрилай кьезил хьана сувабар,
Жегьеннемда кана бирганд жеда, дуст.

Бейниван зи насигьатар на кьуртIа,
Тач невсини, кьий а югъ ваз такуртIа,
Регьим уна Аллагьди гъил къачуртIа,
Фирдаусда гьуьруь-гъилман жеда, дуст.

Садикьан Муьгьуьддин
Муьгьуддин 1893-йисан 25 майдиз Куьре округдин Агъа Стал хуре, АтІлухан эфендидин чІехи хва Абдул Вагьидан Судикьан хизанда Муьгьуьддин дидедиз хьана. Эвел бубадивай, ахпа Абдул-Фатягь эфендидин медресада тарсар гузвай кьепІирви ТІагьир эфендидидал тапшурмишна. ТІагьир эфенди-шаир Мемей Эфендиеван чІехи буба тир. Кьве йисалай ТІагьир эфендидикай Кьулан СтІалдал къази хьана. Ада ина сифте яз медреса ачухна. ГъвечІи Муьгьуьддинни аниз фена. Ахпа ада Гилидал-шаир ва алим Малла Мисриханан хва АбдулнетІифан медресада кІелна. Муьгьуьдина тІебии илимар чирун патал Ацегьиз гьажи Абдурагьман эфендидин медресадиз ракъурна. Адалай гуьгъуьниз ада Алкьвадрал Гьасан эфендидин гъвечІи стха Мегамед эфендидин гъилик кІелна. Куьре округдин ЧІерейрин хуьре девлетлу хпехъан Аллагьверди Акимова Муьгьуьдин вичин мирзе яз кьабулна, кьве йисуз кІвалахна. Советрин властдин девирда Куьре округдин Гуьне мегьелдин начальник хьана. Са кьадар йисара Агъа Арагъа, КІварчагъа, Рухуна муаллимвал авуна. 1937-йисуз ам кьуна дустагъна. Гьана телеф хьана. Муьгьудинахъ мискІинда хутба хъсан везиндалди кІелдай ширин сес авайди тир.

Арагъ Ярагьмед
Ярагьмед Разаханан хва Ярагьмедов 1907-йисуз Куьре магьалдин Вини Арагъ хуьре дидедиз хьана. 1955-йисуз акудин нафтшадин баругъда бедбахтвилик акатна, кьена.
Жедач
Тапшурмишмир ви кІвалах на нашидал,
Аватна гаф чилел, ваз къимет жедач.
Жуван тахсир вегьейтІа на къуншидал,
Четин жеда, арада гьуьрмет жедач.

Ламранди пар, билбилдинди мани я,
Дуьз гаф чина лагьайди низ кІани я?
АчухайтІа фикир, мурад къени яз,
Муьгьуьббатдин арада шуьрбет жедач.

Гардан ямир рехъди физвай инсандин,
Яб це адаз, хабар гва жал замандин,
Ярагьмед, гьич бегдин, хандин дувандин
Гьакъикъатдик садрани гъейрат жедач.
И шиирни туьрк чІалай элкъуьрнавайди я.

Мегьамед-Гъалиб эфенди
Мегьаммед-Гъалиб эфенди 1918-йисуз Куьре округдин Агъа СтІал хуьре машгьур АтІлухан эфендидин чІехи хва Абдул Вагьидан, адан хва Садикьан, адан хва Муьгьудинан хизанда дидедиз хьана. Буба Муьгьудинакай вичин вахтунда араб ва туьрк чІаларалди чирвилер Куьре округдин Гуьне мегьелда начальник хьанай. Мегьамед-Гъалиба вич куьгьне девиррилай диндин илимрал машгъул тухумдай яз, эвелимжи Садикь бубадивай, ахпа дах Муьгьудинавай араб чІалалди кхьиз ва кІелиз чирна. 1937-йисуз дах Муьгьуьдин дустагъ авурдалай кьулухъ, Мегьамед-Гъалиба жуьреба-жуьре кІелунар, муалимвилер авунатІани, 1979-йисуз «Араб ва туьрк чІаларалди лезги эдебият» темадай кандидатвилин тІвар къачун патал диссертация хвена. Ам надир ктабрин ирсдар тир.Адан архивда 300 йис идалай вилик теснифнавай ктабар, СтІал Сулейманан шииррин сифте чешмеяр, Ахцегь Гьажидин 20-30 цІийи шиирар, Алкьвадар Гьасан эфендидин чІехи бубади кІватІнавай туьрк чІалал кхьенвай эсеррин кІватІал ва хейлин къиметлу гъилин хатІарин шейэр ава. Ада чи лезги эдебият патал тежедай кьван къиметлу тарихдин затІар майдандиз акъудна. Адаз уьзуьагъвилелди «Заманайрин хабардар» лугьуз жеда.

Мегьамед -Расул гьажи
Мегьамед -Расул гьажи Кьурагь райондин Штулрин хуьре дидедиз хьана. Советрин гьукумат чкIайдалай гуьгъуьниз, 1990-йисара, Сулейман-Стальский районда диндин идара кардик акатна, райондин имамвал ийиз башламишай Мегьамед-Расул Гьяждал фена хтайла, багъишай шиир.
Сажидин
Гьажи Мегьамед-Расул
Уьмуьр фена азиятдик азабдик,
ТIуб хукIуриз алахъна вун сувабдик.
Са кIус кьван пай кутаз кIан яз арабдик,
Ви зегьметриз Сад Аллагьди къимет гуй.
Эй шутулви Гьажи Мегьамед-Расул!

Каабедин Пак маканра къекъвена,
Чубарук хьиз хтана мад элкъвена.
Къужахламиш ийизвалдай Мекке на,
Мединада кпIар авур яна мет,
Эй шутулви Гьажи Мегьамед-Расул!

Гьар кткайдаз жагъин тийир бахт я ам,
Ислам диндин багьа, михьи тахт я ам.
Вун фейиди ажеб хъсан вахт я ам,
Баркалладихъ ял ийизвай зи миллет,
Эй шутулви Гьажи Мегьамед-Расул!

СтIал шаир Сажидиназ багьа тир,
Дуст туширтIа, Валлагь, Биллагь, жафа тир.
Ислам диндиз и кьадардин вафа тир,
Къуй бахтлуди хьурай, стха, ви кьисмет,
Эй шутулви Гьажи Мегьамед-Расул!

Шамсудин гьажидикай
Шамсудин Гьажи – алай девирдин, араб чІалай са шумуд ктаб лезги чІалаз элкъуьрнава савадлу имам я. Ам лезги чІалалди акъуднавай «Исламдин дибар ва мусурмандин буржияр», араб чІалай «Сборник проповедей Из Священных хадисов» лезги чІалал элкъуьрнавай ктабрин автор я. Ада са кьадар йисара ЦІийи хуьруьн ва райондин имамвилин мажбурнамаярни тухвай инсан я.
Сажидин
Шамсудин дуст
Аквазван ваз чи девирдин кІвалахар?
Дили тахьун мусибат я инсанар.
Тарашзава чилер, цавар, булахар,
Заз кьве кІвач квай аквазва, дус, иланар!

ИкІ девирни акъатда кьван кьацІунай!
Са гьахъ-дуван амач хьи чи уьлкведа.
Пехъи невсер, чукІул туна къазунай,
ТІуьрбур ам вилерайни хуькведа.

Акьуллудахъ яб акалдай кас амач,
Чпиз чидай чІурубурал къул чІугваз.
Камаллуйрихъ недай фан са кьас амач,
Югъ-къандивай шавлардаллай чІул чІугваз.

Меце са гаф, рикІе зегьер бул ава.
Вун акурла физ чилерай чилериз.
Шамсудин дуст, чанда сурун фул ава,
Са гьахъ гвай кас аквазвач хьи вилериз?!

Лугьумир хьи, дили хьанва Сажидин,
Ийир-тийир квахьнава, дуст рикІелай.
Им дуьнья я кеф чІугвадай къучидин,
Балугъди ни къачуда, дуст, кьилелай!

ІІ-пай
Гьажи Рамазан бубадикай риваятар
Сиверай къвезвай ванерихъ инанмиш хьайитIа, Рамазан бубади кIвалаиз атай вуж хьайитIани хушуналди кьабулдай. Адет яз, адан вилик чай ва фу гъана, ахпа дердидикай хабар кьадай. Вич тIимил рахадай, сад-кьве суал гудай, гзаф вахтуда яб акалдай. Сад лагьана жаваб гудачир. Фагьумдай, кIвалин и кьиляй а кьилиз камар къачуз, са геренда акъвазиз, ахпа вичин акьуллу вилер, патав атанвай касдихъ элкъуьрна, са-са гаф, къайтандихъ галай хтар хьиз акъудиз, яб акалзавайбурун япара цIурурай гъери хьиз цадай. Аллагьд адаз хъсан къилихар багъишнавай. Вичел атанвай шейх тIварцIиз лайихлу хьун патал, йиф-югъ талгьана, Аллагьдиз ибадат ийиз, вичин патав атайбуруз алакьдай куьмекар гун патал Аллагьдивай тIалабдай.
Са инсандин хъсанвилихъ ва писвилихъ ад акъатайла, ам кьуд уьлкведиз чкIидалда. Гьелбетда, писвилихъ ад акъатай касдин гуьгъуьна къаргъиш. Адакай чара кIандайбур жедач. Акси яз, адан тIвар сувар юкъузни кьадач, адавай са версинин яргъаз жеда. Им а касдин Аллагьди тагун я. ГьикI гуда? Сад тир Аллагьди гьич садазни цавай къизилар къурдач. Аллагьдизни муъмин ксар кIан жеда. Вичиз ибадат ийизвайбур, халкьдин вилик уьзуьагъбур, са гафуналди, тум цайи никIи берекатлу бегьер гудайди хьиз, хъсан инсанрин дугъривал, рагьимлувал, пис кIвалахра Аллагьдихъай, эхиратдин йикъакайкичIе яз, дуьз рекье физвайбур адаз хуш я, а ксариз вичин кседай камаллувал, захавал, регьимлувал багъишда, рекьидалдини ва кьейидалай гуьгъуьнизни адан гъиликай, кхьей чарчикай, гьатта кьена сура аваз хьайитIани, адан эхиратдин кIвалин руквадикай, хъвайи цикай, гьавадай къачур атирлу нефесдикани кваз лазим касдиз себеб жеда. Ингье, ихьтин са мисал. Гьажи Рамазан бубадин гъиликай куьмекар жезва лагьана ван атай са кас яргъал тир хуьряй рекье гьатда. Дере атIуз, тепе атIуз, ам са кьадар вахтундилай Штулиз, Рамазан бубадин кIвализ мукьва жеда. Атанвай касди вичин дерди кIелда. Рамазан бубади адахъ дикъетдив яб акалда. Шейхди, вичив гвай ктабрай, куьмек тIалабзавайдан дердиникай хабар аваз, са вуч ятIани кхьена, жуьреба-жуьре тапшуругъарни гана. Яргъай атай инсан, дуьаяр ийиз-ийиз, кIвалихъди, чпин хуьруьхъди рекье гьатна. Мугьман хъфейдалай гуьгъуьниз, кьилди а паталлай кIвале кIвачин ях хьанвай Гьажи Рамазан бубадин вилерал накъвар алаз акур папа хабар кьада.
-Я къужа, вун шехь вучиз ийизва?
-Шехьзавач, къари.
-ГьикI шехьзавач лугьузва вуна? Заз ви вилерал акьалтнавай накъвар аквазвачни? Аллагьди гайи кьван азарлуйрихъ шехьиз хьайитIа, вилер анихъ амукьрай, гьуьлерайни акъакьдач.
-Я къари. Зунни Аллагьди халкьнавай са инсан я. Зи буржини гьар са арзачивал ийиз атайдан миндаддикай хабар кьун, жуваз чидай кар авун, жуваз чидай себеб авун я. Заз а хъфей мугьман язух къвезва.
-Адан вуч язух атана ваз, себеб кIанзавайди азарлу инсан я, ам рехъчи.
-Язух къвечни, ам зи патав атана, вичин туьнт къилихни гваз хъфена. Завай ам чIалал гъиз алакьнач. За гьа кардал гьайиф чIугвазва. Жафа тушни, зи патав атайла кьванни ам къилихъ хъсанвилихъ дегишарна хъфин тавун?-
Гьажи Рамазан буба гьа кьадардин къенивал гвай ва масадбурувайни къени къилиз, ширин мез кIандай, малаик хьтин инсан тир.
Йикъарикай са юкъуз, вад, цIуд, цIувад йиса, фалужди ягъна, месе гьатнавай дишегьлиди вичин хцивай, себеб жагъурун патал, Куьреда авай Штулви-шейх Рамазан бубадин фин тIалабна.
-Чан хва, ваз зун шадриз кIанзаватIа, Штулиз вач. Ана, Аллагьдин патай чIехи тир пай-къудрат ганвай эвли авалда, Аллагь-Аллагь, умуд атIуз жедач, белки Худадиз зун язух къвен. Садаз са чIуру гаф талагьай, чарадан цицIибдизни кваз киш талагьай зун и гуьнуькъарадик рекьин тийин, язух къвен.
Хва гьазур хьана. Рекье-хвала лазим фу-яд къачуна, яргъал тир рехъ кIвачи атIуз, гагь гуьнейрай-гуьнейриз, агъадал ва винел къекъвей рекьер атIуз, вацIарилай, кIамарилай иляйчIиз, как экяйна, Штулиз къведа. Хушвилелди кьабулай гадади, вичин вилик гъанвай вирт авай къаб, сичинал чарана хканвай цикIеннитакузва, Рамазан бубадиз вичин дидеди гайи буйругъдикай суьгьбет авуна.
Рамазан бубади гададихъ яб акална, са герендилай лагьана:
-Вири Аллагьдин гъиле ава, хва. Вуна са бисми ая, капШ ийидай вахт жезва, за жуван дастамаз къачун.-Лагьана, а паталлай кIвализ гьахьна. Рамазан буба капI авурдалай гуьгъуьнизни яргъал вахтунда дуьаяр ийиз геж жедай. И кардин гъавурда авай муьруьдрикай сада, яргъай атанвай гада, элкъвена хуьруьз агакьдалди геж жедайди ва йифе гьатдайди фикирдиз къачуна, икI лагьана:
-Жув ахлад, гьар вуч авуртIани шейди Аллагьдивай тIалабунар ийида. Вил алаз акъвазуникай хийир авач, амма зиян ава. Гвай дертинин кьилел са артух тахьурай.
-Бес са тIуб чар кьванни гвачиз, зун кIвализ гьикI хъфида? Гьакъини гуда за вичин. Диде зи чIалахъ ягъадач, дуст!
-Чарчел туькIуьзвай кIвалах тиртIа, атIа дакIар аквазвани ваз? Вири михьи табагъар я. Шейхдикай чара тахьун намумкин кар я. Ахлад, Аллагьдик-умуд, шейхдик эрк хьухь!
Кьве рикIин ва кьве жуьредин хияллу хьайи гададиз, вичин виликай виниз хкаж жезвай дагъларин, гуьнейрин кьакьанвиликай, агъуз ивичIдайла, кьурай векьерай алерар хьиз гуьцI жез авахьзавай шаламрикай хабарни хьанач. Адав гвайди са хажалат тир. Диде чIалахъ ягъадач. Дидедиз гьикI жеда, зун са гьинал ятIани акъвазна, югъ акъудна, вичин вилик тапарар ийиз хтайди хьиз. Гададин бине Ахцегьа авай. ВацIалайни иляйчIна, дар ккIарайтIуз кIвалихъ-
ди рекье авай адаз аламат акуна. Акъваз хьана, лаш авай гъилин гъуд экъуьрна, вичиз аквазвай кар гьакъикъат яни, я тахьайтIа, вилерикай ийизвайди карагун ятIа?
Хцин кьил акурвалди, варцяй къецел экъечIай дидеди гададин кIвачер гъуьргъуь авуна. Ам лаш акIурна, дикъетдив тамашна. Я жал диде, туш жал диде?!
-Чан хва, вун инжикели хьана хьи! Дидедиз, вун мергьеметлу шейх Рамазанан патав агакьайвалди чир хьана. Аквазвайни ваз, зав вав хьиз лашни гвач. Аллагь рази хьурай вичелай. Вуна адаз разивал кьванни авунани?
-Разивал вучтинди я? Артухлама, захъ яб акална, ахпа зав вилик гъанвай виртIедихъ галаз чай хъваз, цикIендикай нез вугана. Зи вил ада чар-затI кхьена, рекье тунал алай. Ада, сивяй суалрилай алава са гафнии акъуд тавуна, капI ийиз а паталлай кIвализ фена. Чидач, валлагь, шейхди вичи буюрмишнатIа, Аллагьдиз хъсан чир хьурай, муьруьдди вичи кьатIанатIа, зун югъ аламаз кIвализ агакьдавал, фад рекье туна. Чна а регьимлу касдиз, лапагар дагъдиз хутахдайла, са лапаг багъишда, валлагь багъишда!-лугьуз, сагъвилихъ элкъвена кIвачел ахкьалт хъувунвай дидени галаз, шад яз кIвализ хъфена.
Шейх Гьажи Рамазан бубадихъ, жуьреба-жуьре чкайрай атана, диндин къанунар, илимдин сирер чириз атанвай муьруьдар авай. Гьар са муьруьддин кьилин везифа ам тир хьи, шейхдин гьар са амалдай кьил акъудун, къачузвай гьар са камунин метлеб чирун, сивяй акъатзавай гьар са келима рикIел хуьн. Гьар нивай хьайитIани, за винидихъ къейд ийизвай мажбурнамаяр кьилиз акъудиз алакьзавачиртIани, амма муьруьдрик гуьзчивал тухудай сад-кьвед квачизни жедачир. Гьа икI, муьруьдрикай сада акуна, шейх эхиримжи вахтара ксузвач. Мисик къаткун тавуна, кIвачин ях яз, вилер ахъаз ксуз жедай затI туш кьван. Куьне гьикI лугьузва? Эхирки муьруьддивай и кар акуна, яргъал акъвазиз хьанач. Ада суал гуда:
-Я играми шейх, я гьуьрметлу устад, им са шумуд йиф я, заз куьн Ксана аквазвач. Ваз, вун Ксана ахварал фейитIа, дуьнья чкIиз кичIезавани?
-Я муьруьд, зун атана и кьадар яшариз акъатнава. Югъ няни хьана, къатканвай чкадал, ахварал фидалди веревирдер ийидай адет я: вуч валай и Аллагьди ваз багъишнавай юкъуз ийиз алакьна ва, Аллагьди пакагьан югъни багъиш хъувуртIа, вуна ам гьикI кьиле тухун лазим я. Занни фагьумзава, цаварал-женнет, кIвачерик жегьеннем ква. Яраб лугьузва за, заз гьи чка кьисмет жедатIа. Ихтин веривердер рикIе гьатайла, гьи кьадар зун юргъун хьанватIани, беденди мисихъ ялзава, амма хияллу рикIи вилерив акьализ вугузвач. Зун гьакI хьайила ахвариз физвач. Кьуркьан тикрардай кьван за зам хуралай чир хьанва.
Дуьнья вири хъсан инсанар, регьимлубур туш кьван. Гьарма са дидеди хайибур я, гьардаз са жуьре тербия ганвайбур я. Пис инсанарни авачиз туш эхир! Бязибуру лугьуда, пис инсанар хьаначиртIа, чаз хъсанбур гьикI чир жедай? Дуьз ихтилатар я ибур. Дуьньяда дугърияр хьиз - угъриярни авайди я, регьимлуяр хьиз-инсафсузарни.
ГьикI ятIани, са пакамаз кимерал жуьреба-жуьре кIеретшар кIватI жез, кушкушар ийидай ванер акъатиз хьана. Лугьумир кьван, ламран хва са угъри Гьажи Рамазан бубадин «мугьман» хьанва кьван. Угъридин пеше вуч я, вичин пай квачир затI чуьнуьхна, вичин кьил валарик кутун я. Гьар нивай хьайитIани, вичиз зиян гайила, къуни-къуншидиз, яр-дустуниз талгьана акъваз жедач. Акъатна ван. Гьажи Рамазан бубадин патав къвез, адан рикIиз сабурар гуз, угъридиз талукь къаргъишар ийиз башламишна. Рамазан бубади, вичихъ рикI кузвайбурукай садаз лагьана:
-Къаргъишар авун лазим туш, хва. Эхь, чан стхаяр, хьана чIуру кIвалах. АтIана кIвал. Чуьнуьхна затIар. За Аллагьдиз и жуьре шукур ийизва - садлагьайди, за чуьнуьхнач, завай чуьнуьхна. Захъ авачиртIа, ада гьинай чуьнуьхдай? Мад за шукур ийизва – зур чуьнуьхна, зур пай захъ ама. Пуд лугьудайди, шукур хьурай Сад тир Аллагьдиз, дин-иман зав гума, а угъриди завай фана дуьнья тухвана. За адаз гьалал авуртIани, Аллагьди адаз гьалалдач.
Инсанар авайди я, а паталлай камаллу инсандивай, устаддивай вичиз течир са акьуллу гаф, кар чириз къведайдур. Инсанар ава, а паталлай камаллу инсан-дугъриданни халкьди лугьудай вини дережадин кас ятIа, ахтармишиз къведай, гафарай кьацIар акъудиз, адакай рахшанд ийиз къведай. Ахьтинбурувай, чеб авай чкада са нин ятIани, авайди ятIани тарифар эх тежедай. Фида и кас са юкъуз Гьажи Рамазан бубадал кьил чIугваз, суал ва жаваб ийиз. Ада хабар кьада:
-Шейх, вун и кьадар халкьариз машгьур я, вуна и кьадар илимра тIуб экъуьрнава. За, вун закай бейкеф тежез хьайитIа, ви вилик ихьтин суал эцигзава: Сад тир Аллагьди чилерал, гьуьлера и кьадар затIар туьретмишнава. Абурухъ галаз инсанарни. Суал ихьтинди я, инсанар туьретмишна, абуруз ризкьини гузва, амма вучиз ятIани, са юкъуз рекьизва. И рекьидай дуьньяда абур туьретмиш вучиз авунатIа, зи кьил акъатзавач. Адалайни къецелай, и руквадикай, чепедикай каркунар ийидай хьиз, чан алай инсанар яратмишна, абурал чан акьалдарна, абурун вилериз экуь цав, рагъ, варз, гъетер къалурна, дуьньядал алай кьван няметрикай дад акваз туна, диндал гъана, илим чирна. Гьелбетда, абуру и крарай Аллагьдиз чухсагъулни лугьузва, чпин ферзер кьилиз акъудзава. Амма, са юкъуз, бейхабар яз азраил ракъурна, абурун чанар вахчузва. И крари наразивал арадал гъизва. Вучиз? Вучиз лагьайтIа, чан вучиз акьалдарна, гьа руг ва чеб яз тун тавуна, туьретмишнани, ризкьи ганани, ада вич дуьз тухузвани, вучиз рекьизва?!
-Заз чидай гьал, вун мециз пайгар, кьиле гар авай инсан я. Ви суалриз вуна жавабни вахкузва. За вач алава хъийида? Сад тир Аллагьди инсанар, гьайванар, луван ва цин ва пара кьадар журейрин затIар яратмишнава. АкI хьаначиртIа, Сад тир Аллагьди са куьруь тир вахтунда, «Хьухь!» лагьана, и цавар-чилер, и гьуьлер-вацIар, и гъетер-рагъ, варз, и чуьллер, и няметар вуч паталди ва вуж паталди кьалкь авурди тир кьван. Акурай, яшамиш хьурай, дадмишрай. Гьар са эвелдихъ-эхирни хьун лазим я. Эвел авайдахъ-эхир галайди хьиз, вичин нубатда эвел хьун лазим тир гьам инсан, гьам гьашарат ава эхир. Гьабурунни вил чпел чан акьалдарунал вил ала. Ваз вун и дуьньядал акъатайла, мад масадбуруз и ваз акур эк акуна кIанзавачни? Ибур вири Аллагьдин кьадарар я. Аллагьдиз хъсан чида вуч авун лазим ятIа.
-Инжикели хьанатIа, гъил къачу, шейх. Зун гъавурда акьуна.
-Течир кIвалах чирун-им са суваб я, амма чуваз чир хьайи хъсан кар, дуьз рехъ, гьа жув хьтин гъавурда авачирбурал агакьарун-кьве суваб. Гъваш, къари! Суфра экIяй. И мугьман зи патав гьакIан суалар гваз атанвайди туш, ада вич гьикI къаршиламишда, къунагълу ийида ва ракье твада чириз атанвайди я. Им гьакIан къекъвераг дервиш туш.
Эвлийрихъ аламатар ва керематар авайди сир туш. Мумкин я, са бязибуру, абур къундармаяр я лугьунни. Амма чпин вилералди акурла чIалахъ жедай, чара касди лагьайла, агъан тийидайбурни жеда. Ингье, Гьажи Рамазан бубадихъ галаз алакъалу са риваят. Къунши хуьре са кесиб кIвал аваз, къарини къужа, са гужалди яшамиш жезвай. Абурун гуьгьуьл шад авун патал, абурун рикIерикни гьевес кутаз, Гьажи Рамазан буба са шумуд кас муьруьдарни галаз и кесибдин кIвализ илфда. КIвалин иеси-серсер хьана, къари-штIума ягъайди хьиз, ракIарин патав къах хьана. Мусурманриз, чебни лезгийриз мугьмандилай багьа вуж ава? Мугьман-Аллагьдин векил я. Мугьмандиз гьар са лезгидин кIвалин рак ачух я. Белки гьавиляй, лезгийрин кIвалерин ракIарар къецелай атайдаз регьят хьун патал къенепатаз ахъайзва. Абур гьич, хабар гун за квез мугьманар кьабулуникай. Ацукьарна кесибди гьар сад, са-садавай кIвалин хвашкалди авуна, жузунарна.
КIвалин къене дишегьлидин буржи вуч ятIа квез виридаз хъсан чида. Мугьмандин вилик вуч гъида ва абур гьикI рази ийида. И арада дишегьлиди, итим инжикели тавуна, адан чин яру тежедайвал, кIвала вуч хъсан, ширин, верцIи затI аватIа эцигун я. Атанвай мугьманриз бес кьадар фу, хинкIар ийидай гъуьр амачиз, теспача къачун тавуна, къариди къуншидай са турба гъуьр гъана. Къуншидай гъайидакай, кIвалеавайдини какадарна, хинкIарни гьазурна, кьелечIдиз гъери экъуьрай чар авай фарни. Рази хьана мугьманар, шад хьана кIвал жагъайбурузни. Йиф акъатна, ихтилатра гьатна, югъни няни хьана. Мугьманрин рикIел хъфин алачир. ЧIавал-чIавал абурун вилик недайди гъун буржи тир. Хъфин тавуртIа, гьатта са вазр хьайитIани, мугьмандиз ахлад лугьудай адет авай туш лезгийрихъ. Са югъ, кьве югъ, пудни хаьана, эхир чеб чIалал атана, мугьманар хъфиз гьазур хьана.
Гьажи Рамазан бубади кIвалин иесийриз, чеб ина пуд юкъуз мугьман хьайидакай, ахпа абуруз кIвалин пипIе авай гъуьруьн кьадар кIусни дегиш тахьайдакай, сир ачух тавун тIалабна. Дугъриданни, кIвале авай гъуьрни авайвал амай, къуншидай гъайидини. Квез ван хьайиди тушни? Лугьумир лагьай гаф рикIе амаз кьарай текъведайбурни авайди я. Акъвазиз хьанач абурувай. Сир хвенайтIа, мумкин тир, абурун турбайра авай ризкьи куьтягь тахьунни. Ахъаюн хьана абурувай чпиз акур аламат. Гъуьрни, ишлемишунивай куьтягь жез башламишна.
Шейх Рамазан бубади лугьудай: женнет-эрчIи пата ава, жегьеннем-чапла, кIвачерик СиратIал муьгъ. Азраил-кьухъ гала, Аллагь рикIе аваз капI ая. Вун Аллагьди хуьда. Хъсанвал авурдаз-хъсанвал хъувун-буржи я, амма писвал авурдаз хъсанвал авун-инсанвилин лишан я, сувабрин свабни. Къуй а хъсанвал пис касдин Виле акьурай. Вичи авур писвиликай хуьрай. Эхь, Гьажи Рамазан буба гьахьтин къени рикI авай инсанрикай сад тир. Гьа кар себеб адаз гьуьрмет ава.
Малум я, жегьил вахтара Рамазана шейх ва муьршид Куьре Мегьамедавай чирвилер къачуна, тарикъатдин устадвал чирна. Шамилахъ галаз урус пачагьлугъди къад-къанни вад йисуз дяве ийидайла, ада амай муьруьдри ва сухтайри хьиз са кьадар женгерани иштирак авуна. Дяве гьихьтин затI я? Адаз зун, вун авайди туш. Гуж гъалиб хьайиди-винел акьатда, зайифди-кIаник жеда. Гьажи Рамазанани вичивай жедай гьунарар къалурна. Гьамиша туп ядай кьиле сад жедач. ГьикI ятIани, белки Аллагьдин кьадар я, Рамазан-кIаник, са аждагьан кьван къазах адан винел акьалтда. Рекьиз са нуфт амай. Рамазана, винел алай душман алудуникай кIусни фикир ийизвачир. Яраб вичин эхир гьикI жедатIа, гьадакай фагьумзавай. Урусдин гъиле Рамазанан юкьва авай гапур гьатна. Адаз Рамазан тукIваз кIанзавай. Гъил виниз авуна, Рамазанат туьтуьнал гапур эцигуни сад хьана, са гьинай ятIани ягъай туьфенгдин гуьлле, атана и урусдин пеле акI акуьуна, ам гаурни гваз кьулухъди ярхар хьана. Муьгьтел хьайи Рамазан буба, урусдин гъиле авай гапур вахчуна, цIийи кьилелай женгиник экечIнай.
Женгерилай гуьгъуьниз хуьруьз хтай Гьажи Рамазан буба, гьалал зегьметдин ризкьи нез яшамиш хьана. Чарадан вил галай савкьватни къачур туш ада. Лугьудай: чан балаяр, Аллагь течир инсандиз-Аллагьдин мулкуна къекъведай, а чилел гьасил хьайи ризкьини кваз недай ихтияр авач. Аллагьдиз аквадай чкада гунагь кар авуна кIандач. Амма Аллагьдикай чуьнуьхна са чIуру карни ийиз тежедайди рикIелай ракъурмир. Аллагьдиз куьне ийийдай кIвалах анихъ амукьрай, куьн рикIерай фидай хиялрикайни хабар ава. Куьне гьамиша Аллагьдивай хъсанвилер тIалабзава, амма Аллагьдив бурж вахкузвач, ибадат ийизвач. Алей салам Мегьаммед пайгъамбардихъ инанмиш я лугьузва, амма ада эцигай рекьяй дуьз физвач. Аллагьди гайи ризкьи незва, Адаз шукур ийизвач. Женнетни жегьеннем авайди чизва, амма гьалални-гьарам течиз, кефер чIугваз къекъвезва.
Бурж-харж кIандайбур Рамазан бубадин патавни къведай. Садбурун рикIел вахкун къведачир, садбуру-вахкудай. ИкI са сефер, Рамазан бубадив са касди къачур бурж аваз, адав кисе вахкуда. Адахъни пул лазим кар авай. Гайи бурж къултухдиз агакьдалди, пул тир чIал чир хьайи са дишегьли, шез-шез Гьажи Рамазан бубадин патав атана:
-Цаварал-Аллагь, чилерал вун, азиз Рамазан буба, зи юлдаш рагьметдиз фенва, ам сурун авун патал харжи авач, тIалабда ваъ ийимир.
-Ма чан руш, вуч лазим ятIа къачу, ам чна чи гъилералди секинарда,-лагьана, физвай рекьелай дуьа алай кIалихъди фена.
Гьар са жуьмяй юкъуз, вири чкайра жемятди санал кIватI хьана капI ийидай адет ава. Гьажи Рамазан бубади, нисинин капI авурдаолай гуьгъуьниз, дуьаяр авуна, ихьтин келимайралди акьалтIардалдай:
«Я Ребби, эгер за и ибадатар анжах Жегьеннемдиз аватуникай кичIе яз ийизватIа, зун гьаниз аватрай! Я Ребби, эгер за жув Женнетдиз аватун патал алахъунар ийиз кпIар ийизватIа, ам заз гьич кьисмет тахьурай! Я Ребби, эгер за вун патал ашкъи аваз капI ийизватIа, захъ чин элкъуьра!»
Лугьуда хьи, Рамазан бубадикай маса инсанриз аламатар аквазвайди хьиз, ада вичизни керематар аквадай дуьшуьшарни жез хьана. ИкI, месела, Гьажи Рамазан буба, вичиз чирвилер гайи, Мегьаммед Ярагъидин эрчIи гъил тир шейх Жамалудинан патав физваз, капI ийидай вахт хьана. Ам балкIандал алаз физвай. БалкIандин кьенерар са валал кутIунна, ам гъилер чуьхуьн къачудай яд алай чкадихъ къекъвез фена. И патахъ, а патахъ фена, санайни яд жагъанач. Ам са кьветI квай чка аваз, гьаниз муькьва хьана. Мусурманриз, яд жагъун тавурла, къумадай, гьатта руквадай дасатаз къачудай ихтиярни ава эхир. КIвачерал алабур хутIунна, хилер кьуьнтел къакъажнавачир, амакуна ваз, куьн инанмиш кIандатIа хьухь, кIандачтIа жемир, Рамазан бубадин вилик квай валарай, кьве пацу яд авай гичин кьуна, сев акъатна. Сев, гвай гичин эцигна, МУР-мурмурар ийиз, валарик хъфена. Гьажи Рамазан бубади, къалабулух квачиз, вичин ферз ада авуна, балкIан алай чкадал хъфена. Ахпа ам зикирар ийиз-ийиз, шехдин патав мугьмандиз фена. Шейх Жамалидиназ и кардикай гьаян хьанваз, ада Гьажи Рамазан бубадивай и кар тестикь яни лагьана, хабарни кьуна. Ам ахпа муьгьтел яз акъвазайла, шейх Жамалудина, адан рикIиз сабурар ганалдай.
Уьмуьрдин эхир хьана, Рамазан буба мегье авайла, адавай хабарар кьадайбур гзаф авай.
-Чан балаяр, за квез гьикI ава лугьун? Йифиз къаткайла, пакагьан югъ вилериз ахкван хъийида жал, яраб няналди амукьда жал, лугьудай касдин гьал гьикI жеда?
Йикъарикай са юкъуз, Аллагьдин патай ганвай вахт акьатIдайла, Гьажи Рамазан бубадиз вичин эхир жезвайдакай хабар хьана. Ам гьеле зирек тир. Рекьидай чIавуз инсанрин вилерикай са вуч ятIани карагдай вакъиаярни жеда. И сефердани гьакI хьана, гьал зайиф хьанвай шейх Гьажи Рамазан бубадин кIвал ва айванар инсанрив ацIанвай.
-Эй, Азраил!-Лагьана Рамазан бубади. И арада кIвале ва айвандик квайбурук гьерекат акатна.-Заз чизва вун Аллагьдин эмирдалди зи чан къачуз атанва. Айиб авач, гьар сада Аллагьдин эмир кьилиз акъунун ферз я. Зун вакай нарази туш. Амма са кар ава, захъни Аллагь Тааладин вилик кьилиз акъудна кIандай ферзер ава. Абурукай алай аямда-капI авун я. Зав жуван ферз кьилиз акъуддай рухсат це. Ахпа вун-ви Аллагь!-Лагьана, патарив гвайбурувай куьмек тIалабна, меселай вахчуз туна, вичин адетдин халичадал кап ийиз гьазур хьана. Са гужалди гълерал ва кIвачерал яд илична, ацукьай чкадал капI авуна акьалтIарна. Дуьаярни кIелда. Ахпа ам вахчуна, месел эцигдайла, ада вичин чин кьибледихъ элкъуьруьз туна. Ла-илагьи-илла-лагьар сиве амаз, Гьажи Рамазан буба, хизандин, жемятдин арадай экъечIна, эхиратдин кIвализ рекье гьатна. Женнет кьисмет хьурай вичиз.Амин!
И мукьвара за Лезги газетдай са рушан шиирар кIелна. А гезетдин чина Гьажи Рамазан бубадиз бахшнавай са шиир заз бегенмиш хьана, гьа ктаб арадал гъизвай декьикьайра, за зам квезни теклиф ийиз кIанзава:
Эльмира Ахматова
Гьажи-Рамазан буба
Дагъдин кукIвал, цавуз мукьва,
Алазва пIир Пак бубадин.
Ашахуьруьн кьилихъ гала,
Умудар квай гьар убадин.

Валди, буба, раиж хьанва,
Чи дередин тIвар гьар сана.
Мусурман дин вине кьуна,
Эллериз на шуьрбет гана.

Гьахъ тир Аллагь, Пак тир буба,
Квекай куьмек-гьар са карда.
Ийиз гьазур я чун туба,
Гунагьрин сан тIимиларда.

Кьуд пад дагълар, ятар папа,
Пак тир дере-Женнет-багъ я.
Гьар дердиниз дава, чара,
Вун рикIера даим сагъ я.

Я Сад Аллагь, пIирер, шейхер!
Дуьнья ислягь ая куьне.
Сагъар хъия руьгьдин хирер,
Намусдин сес ая вине!

Шейх штулвидин уьмуьрдикай
Алатай девирра кьиле фейи вакъиайриз дуьзгуьн къимет гуз тахьанамаз, чавай алай аямда арадиз атанвай татугайвилерай уьтквемдиз экъечIиз жедач. Вучиз лагьайтIа, чун чна акъайнавай гъалатIрин есирда гьатна, къватсуз жеда. Им, тарихдиз вил вегьейла,, шумуд несилдин кьилел атай кар тирди аквазва. ГьакI хьайила заз, чи ихтилатдин манна-метлеб чирдалди, адалай вилик, «Виринра – колхозар!»-алай лозунгар гваз пайдахар хкажай девирдиз жизви тамашиз кIанзава. Куьз лагьайтIа, а девир и макъаладихъ галаз пара алакъалу я.
Малум тирвал, чи уьлкведа колхозар тешкилунин кIвалах 1929-йисуз башламишна. Са куьруь вахтунда – 1931йисан гатфаралди, 75 %-див агакьна лежберар, чпин хусисиятни гваз, колхозриз чIугуна кIанзавай. Им партиядин кьетIи истемишун тир. Гьа икI, 1929-йисуз, чкайрал алай гьукумдарри, кулакар я лугьуз, кьвед-пуд хеб авай кесиб-куьсуьбрикай гужуналди колхозчияр туькIуьриз эгечIна. Къейдна кIанда, «кулаклугъар» тергна, саналди тир майишатар арадиз гъун себеб яз, , хуьрерин лежберрик къал-къиж акатна. Абур, чпин хусусият саламат хуьн патал, женгериз къарагъна. Тарихда и женгериз «кулакрин женгер» лугьузва. Ихьтин къал-къижвилер колхозар тешкилдайла, гьукуматдин векилри тухузвай чIуру политикадиз аксивилер Дагъустандин хуьрерани кьиле фена. Амма виридалайни чIехи женг Кьиблепатан Дагъустанда хьана. А женгинин кьилени шейх Штулви акъвазнавай. И женгина Кьурагьрин, Кьасумхуруьн ва Табасаран районрин агьалийри иштирак авуна.
Зун шейх Штулвидиз талукь материалдихъ галаз Дагъустан Республикадин хатасузвал хуьдай Министерстводин архивда таниш хьана. 1632-нумрадин дело 8 томдикай ибарат я. Абурун къене, тарихдин жигьетдай, кьадарсуз багьа материалар гьатнава. Абурай чи алатай вахтарин гьакъикъи шикилар аквазва. А шикилар чаз икьван гагьди акуна кIанзавайди тир. Абуру чун хейлин гъалатIрикай хуьдай жеди. Шейх Штулви женгиниз къарагъар авур себебар дериндай аннамишун патал, чун Мегьамед Рамазанов (шейх Штулви адан тахалус я) тахсиркарзавай манадихъ ва гьакIни, партфондунин(Ф.п.-1) са бязи документрихъ галаз таниш хьун лазим я.
Сифте чун, женгинин кьил тир шейх Штулви дустагъ авурла, ацIурнавай анкетдиз килигда. Ингье ам: «Гьажи Мегьамед-эфенди Рамазанов 1855-йисуз Кьурагь райондин Штулрин хуьре дидедиз хьана. 1929-йисуз къенепатан крарин органри кьуна. Кьве вацра дустагъда ацукьарна. Ганвай вахт акьалтI хьайила, ахъай хъувуна. Адахъ Штула, Кьасумхуьрел ва Юкьван СтIалдал пуд кIвалер, багъ-бустанар, 50-дав агакьна лапагар, пуд пабни 7 аял ава. Диндин рекьяйни кьилин образование ава. Ам-шейх я.»-Инал лагьана кIанда, Кьиблепатан Дагъустанда Штулви тIвар-ван авай алим тир.
Гила чун женгинин себебриз килигин. Абур делодин материалрай икI аквазва: «агьалийрин гуьгьуьлар, гьеле женг гатIумдалди вилик, чкайрал алай регьберри чIурнавай. Вилик-кьилик квай коммунистри, чпин къуллугърикай даях кьуна, халкь саналди тир майишатриз чIугваз хьана. ИкI, 1930-йисан февралдин эхирра, районда 44 колхоз арадаиз гъана. Идахъ галаз сад хьиз, чкадин гьукумдарри, динни терг ийиз башламишна. Са куьруь муддада абуру абуру жемятдивай 48 мискIин къакъудна. Аксивилер авурбур дустагъра туна. Идал бес тахьана абур-тупIал регьберар, суьрсет гьазурунин мярекатдизни акси экъечIна. Абуру кесиб-куьсуьбривайни са гьалда дуланмиш жезвайбурувай техил михьиз вахчуз хьана. Лежберар, чеб кашакай хуьн патал, кIвалера авай куьгьне шей-шуь маса гуз, недай затI къачунин рекьел атана.
Силисдин материалар кIелайла, чун женг туьретмишай себебрин гъавурда гьатзава. Садлагьай себеб, хуьруьнэгьлияр гужуналди колхозриз галчIурун я. Кьведлагьай себеб, са бубат югъ няни ийизвай лежберар, «кулакар» я лугьуз, жазаламишун я. Пудлагьай себеб, дагъвийрин уьмуьрдай дин акъудун я. Партияди, вири къуватар серфна, «кулаклугъ» класс яз, динни советрин гьукумдиз акси къуват яз, терг авунин таблигъат, вични планламишнавай таблигъат яз тухуз хьана. Ида дагъвийрик зурба ажугъ кутуна.
Женгинин гьазурвилер, документри тестикьарзавайвал, кьве вацра кьван давам хьана. И вахтунда шейхдин инсанри, хуьрера къекъвез, Штулвиди кхьенвай колхозриз акси чарар агьалийрин арада чукIуриз хьана. Женгиниз къарайзавай югъни сад лагьай май тайинавай. Шейхдиз мукьва ксарикай тир Масумов Исадин рахунри и кар шагьидвалзава: «Шейхдин гьерекат Хасавюрт ва Чечнедихъ галазни алакъалу тир. Женг башламишиз кьве югъ амаз Штулвиди чаз инжиласдиз эвер гана. Анал ада, чинани Чечнеда женгинин югъ сад лагьай май тирдакай, армияди чахъ галаз дяве тийидайдакай, гзафбуру чип ад хуьдайдакай лагьана. Шейхди вич Махачкаладиз, Анин къазидин патав фейиди ва адани куьмек авун хиве кьунвайди малумарна. Ада, эгер чун Дагъустанда гъалиб хьун хьайитIа, чна Урусатдихъ галаз дяве тийирди, адавай, гьукумат тешкилдай шартIар истемишдайдакай ихтилатна. Женгиниз рагьбервал гудай Абдурзакьов Каплан лугьур кас Бакудай атунал вил алай».
Амма женг лагьайтIа, авунвай гьазурвилериз килиг тавуна, бейхабардиз башламишна. ИкI тирди, Кьурагьрин РК ВКП(б)-ди Дагобкомдиз рекье тур кагъазди-хабарди субутзава: «Женг хабарсуз гатIумна. Женгчийринни райондин милициядин дестедин арада ягъунар хьана. Абуру чи десте гьасятда яракьсузарна». Райондин кьилевайбур, и кардикай хабар хьунни, район гадарна катна. Женг лагьайтIа, Кьасумхуьруьн сергьятриз кьван чкIана. 27-апрелдиз, базардин патав кьиле фейи ягъунри, Кьасумхуруьн къене цIай-ялав туна. И дяведа райондин РК ВКП(б)-дин секретарь тир Герейханов ва милицадин са къуллугъчи телеф хьана. Кьасумхуьрел хьайи ягъунра, къейдна кIанда хьи, Штулвиди иштиракнач.
Гуьгъуьнлай женгиник Кьурагьрин вири хуьрер экечIна. 27-апрелдиз женгинин лепе Табасаран райондизни акъатна., И ван хьайила, райондин юкь тир Тенит хуьряй гьакимри кьил баштанна. Женгчийри, къуватсуз хьайи хуьр, са гуьллени ягъ тавуна къачуна. И женгинин кьиле Акимов лугьудайди акъвазнвай. Женгер гьикI кьиле фенатIа, тарихдиз маса чешмейрайни аквазва: «женгерин кьиле акъвазнавайбуру, ягъунар гатIумдалди, вилик хьиз, исятдани, Кьиблепатан Дагъустандин хуьрера къекъвез, фекьи-фахрайрин куьмекдалди агьалияр женгиниз къарагъарзава». Ана мадни кхьенва: «28-апрелдин пакамаз милицайрин дестени Штулвидин са десте акьунар хьана.Женгчияр, кьадардал гьалтайла, хейлин артух тир. Чи пай, яракьлу цIийи дестеяр гьазуриз, чпин магъарайриз хъфена. Амай пай лагьайтIа, Кьурагьв агакьиз-агакь тийиз акъвазна. 29-апрелдиз женгчийрин сад хьанвай къуватри Кьурагьал гьужумна. Абуру са куьруь вахтунда хуьр чпиз муьтIуьгъна. КичIе хьай партаппаратдин къуллугъчияр хуьряй вахтундамаз катна. Женгчийри вири хуьрерин Советрин председателар ва маса парткъуллугъчияр дегишарна. Абурун чкадал чпин итиман-кавхаяр тайинарна. Советрин гьукумдин къуллугърал алайбурун кIвалера къекъвена, абурувай хейлин балкIанар вахчуна. Женгиниз къарайнавайбурун арада кесибар, юкьван къатарин лежберар, Аллагьталачиярни кулака рва гьакIни партиядинни комсомолдин членар авай» -Ф.п.-1Д.1321,ч.20.
Женгиниз къарагъарнавайбурун составдиз килигайла, шех Штулвидин гьерекатда элликдин вири къатарин векилри иштиракна. Ида, цIийи гьукуматдиз неики са фекьи-фахраярни кулакар, гьакIни жемятдин чIехи пай тир лежберарни акси къарагъайди субут ийизва. Документри субутарзавайвал, шейх Штулвидин тереф хуьзвайбурук партиядин ва советрин гьукуматдин са кьадар векилри иштиракна. Ахтармишуни къалурзавайвал, Кьасумхуьруьн райондай 70 % коммунистри советрин гьукуматди тухузвай политикадиз далу ганва».
1632-нумрадин делодин чинри субутзавайвал, советрин и жуьредин палитикадиз аксибурун, адалай наризибурун кьадар къвердавай артух жез хьана. ИкI, Ахцегьани Къакъа-Шурада, Джанкъутайдани Буйнакскида халкьдин наразивилери звал къачуз хьана. Кеферпатан Дагъустандин ва Чечнедин жемятрикни къал акатна. Амма и юзунри шейх Штулвидин гьерекатдиз са хийирни ганач. Вучиз лагьайтIа, я ахцегьвийри, я Кеферпатан дагъустанвийри, я чеченри шейхдин тереф хвенач. Аквар гьаларай, шейх Штулви кIаник кутаз хьун гьа и кардилай аслу я.
Советрин гьукуматдин векилри, женг кукIварун патал, тади гьалда ва кIеви серенжемар кьабулна. ИкI тирди делодин бязи документри успатзава: «женг терг авун патал, цIийиз атанвай частарикай ва партизан дестейрикай даях кьуна, къуватлу ва тади дестеяр тешкилна». Къейд тавуна жедач, Штулви магълуб авун патал Кеферпатан Къайкъаздин дивизиядин вад лагьай полкунин частар, дагъустанвийрикай ибарат тир партизанрин са шумуд десте кардик кутунвай. Дуьзгуьн, къизгъин акьунар Кьасумхуьруьн патарив кьиле фена. Пуд сятина давам хьайи ягъунрилай гуьгъуьниз Кьасумхуьр Яру Армиядин частарин гъиле гьат хъувуна. Ахпа, са тIимил геж хьиз, Кьасумхуьрелай винени акьунар хьана. И женгера гзафбур кьена, са кьадар есирар кьуна. Ихьтин ягъунар, Табасаран райондин Тенитда, Кьурагьани кьиле фена. И ягъунра Яру Армиядин частари гъалибвал къазанмишна. Гьа икI, са артух яракь гвачир, бегьемвилелди гьазур тахьанвай, пата-къерехдай герек куьмекар агакь тавур женгчияр, гужлу къуватри инсафсузвилелди кукIварна. Шейх Штулви, са тIимил башчиярни галаз, Кьурагьрин Тамара чуьнуьх хьана.
Женгериз къулайвал авур са жерге хуьрера, кIвалба-кIвал ОГУП-дин векилар къекъвез, анра авай кьван эркекар кьаз, дериндай ахтармишунар авуна. Са бязибур партиядин, комсомолдин жергейрай михиз башламишна. Республикадин регьберри, ОГПУ-дихъ галаз санал, женгинин башчияр кьуна жазаламишдай рекьер-хуьлер жагъурзава. И жигьетдай чавай Дагъустан партиядин кьилевайбуру кьабулнавай са шумуд къарар къалуриз жеда. Обкомдин ВКП(б)-дин къарарда кхьенва:»женгинин чуьнуьх хьанвай башчияр тIарамарун патал, чарасуз я: а) абурун кIвалер-къар, багъ-бустанар къакъудна, чилер наркомдив вахкун; б) лазим ятIа, чуьнуьх хьанвайбурун кIвалер-къар хъиткьинарун». Дагъобкомдин ВКП(б)-дин секретарь-Муравьев.-ф.п.-1 оп.1.Д.1302.ч.1. Дагобкомдин ВКП(б)-дин къарар мадни хциди я: «Даготделдин ОГПУ-ди, райотделдин ОГПУ-диз, женгини чуьнуьх хьанвай башчияр кьуна, абур гьа чкадал гуьллеламишдай ихтиярни гухва».-Ф.п.-1., Д. 1302,ч.61.
Гуьгъуьнай органри, чпи кьабулнавай кIеви серенжемарни къерехна, чуьнуьх хьанвай башчийриз, эгер эхиримжибур хушуналди чеб властриз табий хьайитIа, рекьидач лагьана гаф гузва. Органри женгчийрин патав, винидихъ къалурнавай фикиррикай ибарат чарарни гваз, абурун муьква-кьилиярни ракъурзва. Ихьтин эвер гуниз жаваб яз Штулвиди, Дагъустандин ОГПУ-дин начальник Мамедбекован тIварцIел чар рекье твазва. Ингье ам: «Квез хъсандиз чизва, эхиримжи вахтара тхуз хьайи советрин гьукуматдиз талукь тир мярекатри, чкайраллай гьакимрин авамвал себеб яз, чIуру нетижаяр арадал гъана. Халкь, авай-авачирди вахчуз, гужуналди колхозриз чIугуни, агьалийрин дуланажагъдин шартIар садлагьана агъузарна. Динэгьлияр диндивай къакъудуни, Гьажиярни шейхер хайи ерийрай катдай чкадал гъуни, куьгьне адетрал бинеламиш хьана яшамиш жезвай дагъвийрин руьгьдин истемишунра эцяйна. Халкьди йисаралди, гьахълу зегьметдалди къазанмишнавай девлетар вара-зара тахьун патал, зун женгиниз къарагъуниз мажбур хьана. Зи фикир квехъ галаз дяве авун ваъ, квев дагъвийрин кесиб-куьсуьбрин наразивал фад агакьарун тир. Амма… Чи наразивилериз, гьайиф хьи, куьне гьич са ябни ганач. Къе куьне завай, за жува-жув хушуналди властрив вахкун истемишзава. Ам куь ихтияр я. Амма и йикъал къведалди, заз куьне чи са шумуд тIалабур тамамарна кIанзава Ингье абур:
1. Чи диндин бинейрик хкуьр тавун;
2. Агьалийрин хсусиятдал гълер яргъ тавун;
3. Сечкийра виридаз сад хьтин ихтиярар авайди авун;
4. Женгина иштирак авурбурун геле къекъуьн тавун;
5. Хуьрерин кьилериз кавхаяр хкун;
6. Тахсирни квачиз дустагънавайбур азад авун..
Зун куь кьилив хушуналди атунни татун, гьелбетда, куьне чи наразивилерин себебар гьикI гьялдатIа, гьадалай аслу жеда». 1930-йисан 12-май.
Шейхдин чарчяй аквазвайвал, женгинал чан гъайиди и гьалар я: колхозар тешкилзавайди я лугьуз, халкь кашал гъун, диндизни динэгьлийриз къван гун, чкайрал алай гьакимар савадсузар хьун ва масабур. Чарчяй шейхди вичин гьерекатда иштирак авурбурун кьадар-кьисметдикай фикирзавайдини аквазва. Ам абур хуьдай рекьер-хуьлерихъни къекъвезва. Ада женгинин вири жавабдарвал вичин хивез къачузва. Штулви ва адахъ галаз катай башчияр советрикай яргъалди Кьасумхуьруьн ва Кьурагьрин тамара чуьнуьх хьана. Абур кьунани, чпи чеб хушуналди органрив вахканани чаз малум туш. Амма делодин къене, шейхдивай къачунвай ихьтин манадин чар ава: «За Рамазанов Мегьамед-эфенди шех Штулвиди лугьузва: 1930-йисан 26-апрелдиз, яракьлу гьерекатрин кьиле акъвазна, за советрин гьукуматдиз акси женг тухвана. Чи гьерекатра Кьасумхуьруьн, Кьурагьгьин, Табасаран районрин агьалийрини иштиракна. Чи виридан фикир-хиял им тир: а) шариатдин суда рва аялриз тарсар гудай диндин мектебар кардик кухтун; б) некягьар, ЗАГС-ар тергна, шариатдин къайдайралди кьиле тухун; в) советрин председателрин ериндал кавхаяр хкягъ хъувун; г) къакъуднавай мискIинар элкъуьрна халкьдив вахкун хъувун; д) бутдиз къуллугъзавайбур налогрикай азад авун; е) жемятдивай къачузвай налогрин кьадар жезмай кьван тIимилрун; ж) са тахсирни квачиз дустагъар авун акъвазрун, ва масабур.
Винидихъ къаланвай пунктар советрин гьукуматдин вилик чи акси сес яз эцигайла, чаз чи мурадар гьасятда кьилиз акъатдайди хьиз хьана. Амма… Чун, гьайиф хьи, гъиле яракь кьуна женгиниз къарагъуниз мажбур хьана. Гъалибвал къачуз тахьайтIани, дагълара социализмдин кIвал эцигиз зиян гун чи бинедиз къачуна. За хиве кьазва, гъалибвилихъ зеррени инанмиш тушир. Вучиз лагьайтIа, чи гьерекат пис яракьламиш хьанвай. Анжах са кардихъ зун кIевелал инанмиш аганвай. За женгиниз къарагъарнавайбурун кьадар акурла, советрин гьукум тIимил кьван регьимлу жеда, лагьана фикирнай». Къул-Штулви.
Шейх Штулвидиз советрин гьукумдин патай регьимлувал ерли акунач. Ада, акси яз, женгчияр инсафсуз яз жазаламишна. Абурукай 400 кас, жуьреба-жуьре йисар гана, дустагъризни лагерриз рекье туна. Кьунвайбурун арада шейхдин хва Мегьамед-Шафини аваз хьана. Штулви вич лагьайтIа, ОГПУ-дин, СКК-дин ва ДАССР-дин саналди тир заседаниедин 91-нумрадин къарардалди, 1930-йисан 29-ноябрдиз, халкь советрин гьукуматдиз акси яракьлу женгиниз къарагъар авуниз килигна, са суд-дуванни тавуна, гуьллеламишна, кьена. Кьиблепатан Дагъустанда кьиле фейи яракьлу гьерекат бедбахтдаказ куьтягь хьана. Адан иштиракчияр яргъал йисара «халкьдин душманар» яз амукьна. Инсандин гьакъикъи ихтиярар-Аллагьдихъ инанмишвал авун ва адан хсусият хуьн патал чпин гьахълу сес кхажай кьегьалар къазаматра телеф хьана.
Вахт акъвазнавач. Вахт физва. Вахт финвай девирар, девирар хьиз, исаниятдин фикирарни дегиш жезва. Гьа и дегишвал себеб яз, саки накьандалди «халкьдин душманар» хьайи женгчияр, къе лагьайтIа, адетдин инсанрин жергеда гьат хъувунва. Абуруз, инал къейд авун чарасуз я, 1989-йисан 16-январдиз Верховный Советдин Президиумди, 1930-1940-йисарин репрессийриз талукь яз кьабулай указди, куьмекна. Халил Магьмудов, Дагпедуниверситетдин доцент. 1996-йисан «Самур» журналдин 3-нумра.
ЗахитI Абдул-Гьашим
Штул Мегьамед Гьажи эфендидиз
Штулавай шейх Мугьамад,
На Аллагьдиз ая фаргьад.
Вун халкь авур Агъа я Сад,
Мубарак Гьажи эфенди.

Муршидвилиз камил я вун,
Рашидвилиз Шамиль я вун,
Мухлисайриз даим я вун,
Мубарак Гьажи эфенди.

Хуш тIебиат инсан я вун,
Аршда авай лейсан я вун,
Буьтуьн халкьдиз масан я вун,
Мубарак Гьажи эфенди.

Кьудби жагьана Жамалуддин,
На дуьньядиз загьирна дин,
Ви камалдиз хьуй аферин,
Мубарак Гьажи эфенди.

Иблисдин мекир пара я,
На ви устаддиз гьарая,
Зи дердиниз чара ая,
Убарак Гьажи эфенди.

Абубукар Садикь я вун,
Муршидвилиз лайих я вун,
Девришвилиз тасрикь я вун,
Мубарак Гьажи эфенди.

Шужагьатдиз Умар я вун,
Тарикъатдин дамар я вун,
Зулуматдиз фанар я вун,
Мубарак Гьажи эфенди.

Ибадатдиз Усман я вун,
Къазаматдиз аслан я вун,
Фирдаусдин бустан я вун,
Мубарак Гьажи эфенди.

Аманатдиз хаим я вун,
Геже-гуьндуьз гьаким я вун,
Ададатлу гьаким я вун,
Мубарак Гьажи эфенди.

Ибадатдиз залил я вун,
Гъейрибурал пехил я вун,
Уна гуьре сефил я вун,
Мубарак Гьажи эфенди.

Аштерханда загьир я вун,
Алимвилиз магьир я вун,
Гелан Абдулкъадир я вун,
Мубарак Гьажи эфенди.

Ви бубадин лацу гуьмбет,
Муьруьдариз багъ я женнет.
Вун са чими рагъ я, гьелбет,
Мубарак Гьажи эфенди.

Ви мухлисар сефил тахьуй,
Салагь зада гъафил тахьуй,
РикIе чIуру хиял тахьуй,
Мубарак Гьажи эфенди.

ЗехитI Гьашим я бейчара,
Гунагьарни авай пара,
Чи дердиниз ая чара,
Мубарак Гьажи эфенди.
(Шамсудин Гьажидин дафтардай)