Публицистика

 Заметки ва газетах и журналах а также выдержки из прочитанных книг

1991-йиуз зи гъиле Николай Васильевичан «Гений в искусстве и науке» ктаб гьатна. Ам кIелиз, за жуваз таъсир авур цIарарал лишанар авунай. Дугъридани, и ктабди зи чирвилер артух авунилай гъейри, заз жуван фикирар ва кьатIунар ийидай мумкинвални ганай. И кардай автордиз зи патай чухсагъул.

=Забит Ризванован 90 йиса юбилейдин къаршидиз=

БАХТЛУ ГУЬРУЬШ

Чахъ гьар садахъ жуван мурад ава. Гьар са мурад кьилиз акъудун патал гьар гьи жуьредин шартIар аватIани, абур кьилиз акъудиз алахъна кIанда. Зи рикIел рагьметлу дах Саиджамалан гафар алама. Ада лугьудай: «Гьар са пешекардихъ вичин устад хьана кIанда. Яни, сухтадихъ вичин, ашукьдихъ вичин устад хьиз. Амма аял тир чIавалай жуван рикI шаирвилел ашукь тирла, чи вири шаиррин устад  Сулейман буба фад рагьметдиз фенвай. Ара физ, зун райондин редакциядиз шиирар гваз фейила, редактор Алиметов Саид имиди (ам зи хуьруьнви тирвиляй, за адаз икI лугьудайди тир). Ада зун, зи шиирдин хъсан-писвал лугьун патал, Кьасумхуьруьн юкьван школада, гъвечIи классрин завуч яз кIвалахзавай, зи хуьруьнви шаир Альдер Билалован патав рекье твадай. Яргъи буйдин, кьелечI якIарин, атIугъай къилидин муаллимди, зи гъиляй дафтардин чарчел алай шиир кIелна, газетдиз акъудайтIа, жеда лагьана, рекье хутадай. Зи багъишсузвилей гьамани амачир. Зи муаллимар лезги чIалал акъудзавай газетар ва журналар хьана. Заз анра печатнавай шииррикай иллаки Забит Ризванован эсерар хуш атана. «Вуч хъсан тир» шиир хьиз. Куьз лагьайтIа, жувахъни ихьтин шиирар авай.

Тух хьанач зун шиирар кIелунал. Анрай заз аквазвайбур шииратдин эсерар – бегьерар тир. Амма бегьер гъизвай тар, а тар авай багъ такуна, гьакIан бегьердин дад акунал тух жедач. ГьикI ятIани зи бахт агъвана. Захъ, жуван кесиб муаллимвилиз килиг тавуна, са шумуд йисуз кIватIай кепекрихъ «Копейка» маркади Жигули машин хьана. КIаник машин квайла, квезни чида, жуваз ва хизанриз фидай рекьер акъатдайди. Къуншияр Къубадин, КцIариз, Хачмаздиз физ, чпин дерди-бааяр ийизва,- лугьуз юлдашди ихтилат кудна. И ихтилатди зи рикIикни гар кутуна.

Са гьяфтедин юкъуз, уьмуьрдин юлдаш са пуд кас къуншиярни акьадарна, Лезгистандай Лезгистандиз рекье гьатна зун. СДКА-дин муькъвелай алучIна, чун Къусар шегьердиз физ рекье гьатна. Им 1990-йисан октябрдин варз тир. Рехъ фад акъатна, жуваз мукьувай жуван лезги чилер, гегьенш никIер, гуьрчег багълар ва асфалт цанвай рехъни хьайила, чун са кьадар вахтундилай Къусариз агакьна. Адетдин лезгийрин кIвалер авайтIани, амма ини еке сегьятра экIяй хьанвай сурари зи рикIик гъалаб кутуна. Чи Агъа-СтIрихъни виридалай еке сурар авайтIани, им шегьер тир. Ина кьейибурун гзаф сурар авай.

Яргъи ихтилатар тавуна, лагьана:

- Гьуьрметлубур, им куьн, им куьн фадлай цIигел Къусар. За машин инал акъвазарда. Куьне куьн савдаяр ая.

- Бес вун?

-Заз савдаярни ийиз чидайди туш, я къайдаярни. Куь жибинра авай кепекриз килигна, куьн савдаяр ая. Зун, фадлай акуна кIанзавай са кас ава, гьам аквадатIа килигда.-И гафарик кумаз, зи машиндин патав, пIапIрус чIугвазвай яшлу кас аваз, за адавай Забит Ризванован кIвал гьикI жагъурда лагьана, хабар кьурла, базардилай са акьван яргъа авачир адан кIвалер алай чкадин гъвурда туна. Къекъвез-къекъвез акъатна зун Забит муаллимдин кIвалин патав. За анал гьалтай дишегьлидивай Забит муаллимдин кIвал хабар кьурла, ам хъуьрена:

-Ам вич гурарай агъуз эвичIзава. Ингье!-лагьана ада.

Зун, рикIик тади кваз адан къаршидиз фена.

-Яда, Сажидин! Вун гьинай, и чкаяр гьинай? Ша, винелди экъвечI хъийин гурарай. –

Заз сифте сеферда Забит Ризванов, чна Дагъустандин университетда заочнидаказ кIелзаваз, чи курсунин кIеретI галаз, экзамендиз гьазурвал ийизваз, Комсомольский паркда авайла, агъадай виниз Байрам Селимовни, мад заз течир кьве кас галаз фидайла, гьалтна акурди тир. Сада лагьана:

- Забит муаллим, ингье и мукьвара журналдиз акъатнавай «Вун накь вучиз атаначир» шиирдин автор Сажидин!

Вичин буйдин яргъивилиз, кьелечI бедендиз тамаш тавуна, ада кIевиз гьарайна, Байрамахъ элкъвена:

-Яда, Байрам, и Сажидина са шиирди вич вири лезгийриз машгьурна. Вахъ вуч ава вун машгьурдай?

Ихьтин тарифдин ванер япарихъ галукьай, заз хьушни хьана, са кIус регъуьни. Байрам Селимовай гаф акъатдалди, завай акъвазиз хьанач:

- Шаир Байрам Селимов, и тIвар течир гьи лезги ва маса миллет вуж ава, муаллим?

- Аквазвани? Зун вирибуруз машгьур я. Са шиирдал ваъ, гзаф шииррал!

Абуру, чеб физвай рехъ давамарна, чун чи экзамендиз гьазур жез башламишна.

-Зун, чан муаллим, хизанар галаз атайди тир. Квелни са кьил чIугваз кIанзавай.

Гурарин кьилел са гъвечIи сересер кваз, чун гьана столдихъ ацукьна. Ада юлдашдиз туьнт хьтин чай гъун байругъна. Са сят кьван хьана чун, чаяр хъваз, суьгьбетар ийиз. Ада лагьана:

- Зи хва Ризвана Махачкалада кIелзава. За адаз лагьанвайди я, жуван халкь патал вири жуьредин зегьметар чIугу. Ватан авачирди – къураба я, чIал авачирди чара миллет. Жуван Ватан хуьз алахъ, хайи халкьдиз къуллугъ ая, жавун чал хуьх!

АСЛАНДИН РИКI АВАЙ ШАИР

 

Вири девирар женгера акъатай, алай вахтундани вичин кьисмет чара ксарин гъилера амай Лезгистандикай, вилерал накъвар ва рикIе эхи ийиз тежер дерт аваз башламишзава за жуван суьгьбет. Диде Арандин женнетдин багълар, сарубугъда къуьлуьн фурар тир никIер, къизилдин цуькверин чуьллер, Буба, кьакьан дагъ тир, абу зем-земдин булахар ва агъзурралди малкъара, хеб кIел хуьдай яйлахар авай Лезги халкь, барабарсуз дявейра, Лезги чил хуьн патал чанар гана, халкь етимвилиз аватнаГьа икI са шумуд агъзур йисар къвез алатзава. Лезги халкьин етимар, регьятдиз чпин лукIвар ийиз кIанз, Самур вацIукай багьна кьуна, кьве патал пайна, чIехи пай Азербайджандик, муькуь пайни Дагъустандик акатнава.

Гьар са пата, чпиз муьтIуьгъ тир лукIвар ийиз кIанз кьур акъажунра, гьам къене патан, гьамни къеце патан душманрихъ галаз авур мусибатдин дявейра Шарвилияр хьтин кьегьел рухвайри чпин чанар багъишна. Девирар девиррал аруш хьана, лезгийрин кьисметар дуьзар тежедай карушриз элкъвей эхиримжи йисара, гьам и пата, гьамни Самур вацIун а пата, ватандихъ, хайи лезги чIалахъ рикI кудайбур садни кьвед хьана. Лезги Лямет, Забит Ризванов, Байрам Селимов, Асеф Мегьман ва цIудралди масабур. Цава ишигъ гузвай гъетерин кулуна, виридалай ишигълу гъед яз, вич рагьметдиз фенватIани адан экв туьхуьн тийизвай КIцарай тир лезги хва, еке ватанперес, чIехи шаир, писатель, драматург, тарихчи…Забит Ризванован 90 йисан юбилей къейд авун Дербентда ва Лезгийрин, Дагъустандин хзалкьдин шаир СтIал Сулейманар тIвар алай музыкально-драматический театрдин дарамат хкяйнавай.

И важиблу вакъиа кутугай къайдада тухун патал Сулейман-Стальский райондай кьиле Нариман Шамсудинович аваз, кьве автобус ацIай, саки 50 виниз къуллугъчияр, кьиле машгьур компазитор Маина Абдулмуталибова Маина вах аваз, яратмишдай векилар фена ва и мярекат гурлудаказ кьиле тухун патал чпин лайихлу пайни кутуна.

Еке бахт яз, гьа и чIехи мярекатдал рахадай гаф, Сулейман бубадин ватанэгьлияр тир заз ва машгьур шаир, еке алим, ватанперес Фейзудин Нагиевазни ганай. За жуван рахунра, еке ватанперес, лезги халкьдин «Шарвили» эпос арадал гъайи Забит Ризванов чаз пара кьадар истеклу инсанрикай сад яз, ХХ асирдин Гомеран райондин хуьрера багьа шаирдин тIварар алай цIудралди куьчеяр хьурнавайдакай лагьайла, вири залда авайбуру, гурлу капар ягъуналди къаршиламишна. Гьар йисуз кьиле тухузвай Лезги чIалаз талукь мярекатда Забит Ризванован уьмуьрдиз ва яратмишунриз талукьарда лагьана, къейднава гьа ихьтин гурлу мярекатар тухузвай еке алим, райондин муниципальный тешкилатдин кьил Абдулмуталибов Нариман Шамсудиновича.

Къейдна кIанда хьи, Сулейман-Стальский райондай и мярекатдиз гьакI тамашиз ва яб акализ атанвачир. Гьам лезги театрдин халкьдин артист Фаризат Зейналовади, Маина Саидовади Забит Ризванован чIалариз кхьенвай мани ва райондин культурадин отделдин, музыкальный школадин манидарри, иллаки, Герейханован СОШ-дин ученица Къизил Османовади тамамарай, Забит Ризвановани Байрам Селимава яратмишнавай «Шарвили» эпосдай, Шарвилидиз тур ва шив жагъуруниз талукьарнавай еке са кьатI шиир, вичел лезги халкьдин парталар ва кьилел эрекедин бармак алукIна, хуралай лугьуз тамамарай саягъди, залда авайвайбур мад сеферда кIвачерал къарагъарна, хушвилелди кьабулна.

 

Сажидин

ЗАБИТ СТХА

Забит стха, дерт эгьли тир вахтуна,

РикІиз майдан гудай инсан герек я.

Са бязибур ацукьайла тахтуна,

Къуьрер ятІан, асланрилай зирек я.

 

Вил вегьейла, чи тарихдин чарариз,

Ажугъдин жанг акъатзава чІарариз!

КІанзавайди Лезгистандин чІурариз,

Чи Садвилин туьхуьн тийир са Экв я!

 

Лезги чилел шумудни са бубаяр,

Къвез-хъифена, чаз таз хуьрер, убаяр!

Куьре, Самур, Худат, Хачмаз, Къубаяр…,

Шумуд виш сан цІаяри куз, гьелек я!?

 

Ингье, къе мад Самурди чун кьатІнава!-

Лугьуз чна чи къуватар кІватІнава.

Дерт чІугвадай вахунин юкьв кІватІнава,

Амай мензил – са чІибни са черек я!

 

Забит стха, квахьдач чІугур зегьметар!

Халкьдин тарих – я чІур тежер гуьмбетар!

Чи лезги чІал, чи лезгийрин адетар,

Хуьн паталди чун гьар сад са дирек я!

 

РикІ дарих тир Сажидиназ датІана,

Лезги чилел кІанзава бахт атана!

Дуст паталди за и шиир атІана,

КІанзавайди сир ачухдай куьлег я!

 

Забит Ризванов

САЖИДИНАЗ ЧАР

Шаир стха, ви бубадкай пIир хьурай,

Адан тIварцIихъ шегьер хьурай, хуьр хьурай.

Дикъет ая, за лугьун, ваз чир хьурай,

Бейни экуь, вилер нурлу жедайвал,

Элдин вилик кьил виневаз къведайвал.

 

Зи ник, ви багъ, вири санал «чид» хьана,

«Чид» хьуникди бегьерлувал кьит хьана.

Фена хеб-мал, амукьайди фид хьана,

Гьич са затIни аламукьнач арадал,

Фу хьайила, шур хъихьанач суфрадал.

 

Эменияр гьатна вири залукда,

Кьил акъатнач заемдайни налукдай,

Шаламарни жагъин тийиз алукIдай,

Амукьна чун етимар хьиз рекьерал,

Хажалатрин пехир хьана рикIерал.

 

Гагь колхозда, гагь совхозда туна чун,

«Фяле» - лугьуз беябурна туна чун.

Кьуд патахъай кесибвиле кьуна чун,

Аста-аста аватна гьакI къиметдай,

Къариблухар гьатна элдин кьисметда.

 

Шаир стха, за лугьудач, вуна лагь,

Инсаф муьрвет жуван рикIе туна, лагь.

КIандатIани хурал чуьнгуьр кьуна лагь,

Ви гафарин гъавурда зун акьурай,

Писни-хъсан, дустни-душман акурай.

 

Къуьлер цазмач паласайрай, Муьшкуьррай,-

Лугьуз гьанра уьзуьм багълар туькIуьррай.

КьатIизвайда къенин йикъаз шуькуьррай,

Пакагьан югъ гьикI жедатIа низ чида?

Са кас авач рехъ къалана, физ чидай.

 

Суьруь-суьруь хпер амач гуьнейра,

Кфилдин ван алахьзамач синера,

Кавални лит амач гила къуьнера,

Чекме-голош, шапка, сафутI бул хьана,

Чими тежез гатукайни зул хьана.

 

Югъ-къандивай артух хьана азарар,

Агал хьана вирт, нек авай базарар.

ЧIем, як такваз, гьикьван неда газарар?

Жегьиларни жегьилзамаз кьуразва,

Дава-дарман тежез, вахтсуз цIаразва.

 

Шаир стха, за лугьудач, вуна лагь,

ЛугьузватIа, рикIе инсаф туна лагь,

Бубайри хьиз, бармак вилик кьуна лагь,

Эл акьурай ви гафарин метлебда,

Вучиз дидед чIал амачтIа мектебда?

 

Къуба патан гафар-чIалар туьрк хьана,

Куьре чIала урус чIалан муьрхъ хьана,

Кавалдикай амукьайди кьеркь хьана,

Гьуьрмет квахьай лезгидикай пIир хьанач,

Гьич садазни вичин дувул чир хьанач.

 

Эпосарни махар рикIел гъаначни?

Дегь девиррин шаирар чахъ хьаначни?

Чи игитри ватандихъ чан ганачни?

Чи мектебра абур рикIел гъун авач,

РикIивайни бегьем тарсар гун авач.

 

Лагь, газетар, журналар чахъ авани?

Столрални том-том ктаб авани?

Лезгивилин руьгь лезгидихъ галани?

Чи миллетдин эхир кьил бес гьикI хьурай?

Чид такана, гьи касдин чахъ рикI курай?

 

Шаир стха, на гуьгьуьлар шад ая,

Мурад-метлеб элдихъ галаз сад ая.

КичIе жемир, ягъидин рикI пад ая,

Игит касди чун женгерив агудрай!

Зулуматдин зулумдикай хкудрай.

 

Ша, чIехидаз - чIехид лугьун датIана.

ГъвечIибурун хуьн гьуьрметар кьатIана.

«Астахфур!» лагь дин-имандал атана,

Пехилвилер чи рикIерай акъатрай,

Вирибурук Садвилин руьгь акатрай!

 

Иеси жен, ша, чун жуван чилерин,

И дагъларин, и вацIарин, гьуьлерин.

Берекатлу гегьенш-гегьенш чуьллерин,

Чи фу, чи яд гьамишалугъ чав хьурай,

Лезгистандихъ даим экуь цав хьурай!

 

Югъди-йифди са жув патал кIвалахмир,

Къуншидин гьал агъуз хьунал алахъмир.

Рган тийиз, кьуд патахъни алахьмир,

Жуван хайи халкьдин юкьва бине яхъ,

Камаллувал, гъейрат, намус вине яхъ!

 

Низ герек туш акьуллудан каламар?

Гьабур тушни чи руьгь патал къелемар?

Шаир стха, кьабула зи саламар.

Къубадани, Куьредани мел хьурай!

Саламрикай чи дуствилин сел хьурай!!!

  Къусар шегьер. І99І-йис. 9-май. 

 

 ЗАБИТАН ЧАРЧИЗ ЖАВАБ

Забит стха, хтайди заз чар хьана.

Заз айгьам яз, кайиди са чІар хьана.

Валлагь рикІиз хъсанвилихъ тІар хьана,

Жечни мегер, михьи пак тир гьиссерик

ХукІур чІавуз, ван акатна сесерик!

 

Кулак, душман – тІвар эцигна иридал,

Яру вагьрам гваз агахьна виридал.

Колхоздин тІвар гъиз эцигна суьруьдал,

ЧІехибуру шишер ягъиз, хвейибур

Чубанар яз, чи кьисмет тир кьейибур.

 

Председатель, директор хьуй, Совет хьуй,

Къуй гьар садахъ инсанвал хьуй, мирвет хьуй!

Тапандашриз им чи патай туьгьмет хьуй!

КьуьчІуьк – билет, ийиз къилет камуниз,

Яру тир кьел гъиз яна чи хамуниз!

 

«Фан» книжка кьуьчІуьк хьунухь паталди,

Ришветар гуз, кар туькІуьрна гужалди.

Вилик-кьилик квай са гъвечІи кІватІалди,

Чаз ягъайди хъуьрез-хъуьрез лаш хьана,

Зун аял туш, зинни пудкъад яш хьана.

 

Эвел кьиляй кесиб синиф паталди,

Женг чІугунай батракрин са кІватІалди,

Са бязибур, кабинетри, столди

Дегишарна, куьпдал вегьей гъалар хьиз,

Зегьметчи эл кьуна чпин малар хьиз!

 

Забит стха, рикІин дердер пара я,

Чи лезгийрин гьалар гуьнуькъара я!

Миллетдал – сад, сергьятдал чун чара я!

Гьа им тирни чаз багъишай гьуьруьят?

Пудкъанни цІуд йисуз чІугур азият?!

 

Яшамишрай лугьуз сад-кьве регьбердиз,

Яру пайдах элкъуьрна са чембердиз.

КІашни мукал гана фяле-лежбердиз,

Кеф чІугурбур бюрюкратрин кьилер я!

Берекатсуз авурбур чи чилер я!

 

Етимар хуьз, чІехи ийиз дуьнедал,

ЗатІ атанач чи халкьарин арадал.

Къизил, гимиш кІватІна чпиз харадал,

Банкара - пул хьана, ришвет-шеледин.

КІан хукудна СССР-дин – Къеледин!

 

Ийидачир ибур къе за тупІалай,

Дуьзвилин гаф ийизмайтІа япалай.

Вил аладриз вич кьван гуьрчег папалай,

Чпинбурув кІелиз туна ришвет гуз.

Ялиз туна ахмакьбурув «билет» гуз!

 

Колхоз, совхоз - ери хьана тарашдай.

Дуьз рахайбур кьаз алахъиз кІамашдай.

Сад Аллагьдиз кьве вил кІанда тамашдай.

Гьар са касдин вичин рикІ хьиз гудайвал.

Гьарам-гьешем квайбур цІалди кудайвал!

 

Забит стха, им вуч гьал я акурди?

И кар патал тирни зегьмет чІугурди?

Хирер ийиз гуьлледини, гапурди,

Халкьар хьанва кІваливайни йикъавай.

Чна вучин цІунни вацІун юкьвавай?!

 

Берекатар амач Куьре, Муьркуьрда,

Лезгистандин Чирагъ, лагь ни куькІуьрда?

Михьи къастар пара ава фикирда.

Сад Аллагьди сабур гурай рикІериз!

Ризкьийрин гад хутурай чи никІериз!

 

Къуни-къунши стхаяр хьиз хьайибур,

Душманрилай хьанва рикІиз къайибур.

Ватан патал, несил патал хайибур,

Са кьилихъай терг жедайла, шедачни?!

Чи жегьлар гьайиф кьванни къведачни?

 

Чахъ – чи миллет, чи гуьзел тир чІал ама!

РикІе – дуьзвал, чахъ чи багъри кІвал ама!

Чи дамарра иви рагаз звал ама!

Белки сад-кьвед кими жедач, чанар хуьз,

Чеб лукІвар жез, чпин кьамал ханар хуьз!

 

Чахъ – чи бине, чи адалат, тІвар ама!

Лезги намус, эдеб, гъейрат, ар ама!

ЦІийи бегьер гъидай Лезги Тар ама!

Шарвилини Гьажи Давуд – архаяр!

Эвездайбур жагъида мад рухваяр!

 

Бейтер – тІимил, дердер – пара, хьана хьи!

Сада-садаз рикІин сирер гана хьи!

Гужар акваз халкьдин чанар кана хьи!

Вири къуват эцигна хьиз чахъ авай,

ЦІийи Ватан туьхкІуьр хъийин гьахъ авай!

 

Забит стха, гъамлу жемир хиялрик!

Зи умуд ква чи кьегьел тир аялрик.

Гьар са хуьруьн «Садвилерин» кІватІалрик,

Лезнистандин тарих кхьей чарарал,

Дамахарда къагьриманин тІварарал!

 ГЕНИАЛЬНИВИЛИКАЙ КЪЕЙДЕР ВА ЖУВАН ФИКИРАР

Ингье, 22 йисалай ам за мад цIийи кьилелай кIел хъийизва. И кьадар йисар алатнаватIани а ктаб за, жуван дафтарра, лазим атай чкаяр кхьиз башламишнава. Гьелбетда, а ктаб гьатай гьар садавай вичин фикирар ва къейдер ийиз жеда, амма за, жуваз авур таъсирар, а ктабдай гзаф хуш хьайи цIарарни куьн фикирдиз гъиз кIанзава.
ВВЕДЕНИЕ
Генийиальность – высшая степень одаренности.-Энциклоп. Словарь.
Гений – гзаф акьуллу кас, римлуйрин мифологияди инсанриз куьмек гудай аллагь.
Агъадихъ за квез гьа и ктабдай къейдер ва цIарар гъида:
Творчество гениев – вехи в развитии мировой культуры, вершины её достижений на каждом этапе исторического прогресса.
Тысячи страниц «Илиады» и «Одиссеи» Гомера заключает в себе целый мир ранней античности. То же самое можно сказать о творчестве Аристотеля, Ибн Сины, Шота Руставели, Маркса, Гегеля, Дарвина, Толстого. «В Достоевском открывается тайны России»,-писал Н. Бердяев
Не случайно надгробная надпись на могиле Рафаэля содержит идею о богоравном художнике» «Пока он жил, праматерь всего сущего боялась быть побежденной, когда он умер, она также боялась умереть».
Об удивительных по мастерству свершения куполах некоторых мечетей на востоке говорят» «они были бы единственными, если бы небо не было их повторением».
Если слово Человек звучит годо, то гениальный человек – это гордость человечества. «Человек всегда был и будет самым любопытнейшим явлением для человека»,- В. Белинский.
«Воспоминания о великих людях так же полезны, как их присутствие», Сенеке.
В античные времена на гения смотрели как на счастливого избранника богов, ниспославших ему дар удивлять и чаровать людей. Его искусство, то ли поэтическое (Софокл), то ли военное (Александр Македонский), то ли пластическое (Фидий) делает его богоравным.
Понятие художественного гения стало исходным для принятия гения вообще (религиозного, научного, политического, военного). Однако понятие научного гения прочно утверждается лишь в 19 веке, - в 18 веке даже философии по ведомству гениев не проходили. Гердер в статье о Шекспире в 1773 году писал: «Гениальность выше философии и творец не похож на того, кто рассекает и исчисляет…».
Представители романтического подхода к гению дали им следующая характеристика: «Он не говорит и не пишет, а действует. Он хочет и делает что хочет. Он открывает новые страны света, покоряет государства, управляет народами. Он совершает деяния Александра, Магомета, Кромвеля, Наполеона. Ничто человеческое не может положить предел его действиям, если только среди его современников не найдется человека с равным или даже большим, чем у него, гением суждения и воли». Нордау.
У каждого человека, говорил Гюго, три характера: тот, который ему приписывают, тот, который он сам себе приписывает, и тот, который есть в действительности.
Когда М. Горький назвал Герберта Уэльса гением, тот резонно выразил: «Гений – это Вы, Алексей Максимович. У меня просто хорошо организованный ум.»
Данте, создатель итальянского литературного языка, Пушкин – творец новой литературы, Шевченко - на Украине.
«Данте последний поэт средневековья и в то же время первый поэт нового времени» Энгельс.
«Если ученый создает сотни новых терминов, - он разрушает науку, десятки – поддерживает ее, два-три – двигает науку вперед». Лихачев.
Достоевский, к статьи, считал, что он ввел в русский язык всего два слова
Творить – это не только разрушать, но и сохранить.
«Каждый поэт должен иметь собственный голос. – говорил в 1929 году.
Из таких чудных обычных слов состоит чудная строка Пушкина: «Мне грустно и легко, печаль моя светла, печаль моя полна тобою». В этой прекрасной простоте и заключено обаяние стихов гениального поэта.
Неизменный спутник нового – дар предвидения. В. Каверин писал о Достоевском «Задачу он задавал на столетие вперед» Точно предвидеть, будущее никому не дано, но ясность прозрения и дальновидность у гениев достигает необыкновенной силы. Юрген Меер писал, что талантливый человек – это стрелок, попадающий в цель, который кажется нам труднодостижимой; гений попадает в цель, которой мы часто и не видим.
В. И. Вернадский о Ломоносове: «На каждом шагу в его творениях перед нами встают в поражающей нас старомодной оболочке далекого прошлого факты, идеи и обобщения, казалось, чуждые 18 столетию, вновь понятые, открытые и признание в веках 191 и 20. Предвидения Ломоносова не ограничились сферой науки, - он с удивительной для своего времени силой видел будущее России: ее промышленности, ее морской путей, ее культуры и языка.
Универсализм гения имеет два главных измерения, теснейшим образом связанных между собой. Первое – это глубина проникновения в различные сферы деятельности и способность к различным видам творчества, дополненные широтой его кругозора и объема знаний. В этом смысле универсализм не тождествен многозначению или богатой эрудиции. Шекспир, как известно, был актером, а не врачом; драматургом, а не ученым. Но вот что пишет доктор Обри Кейл в книге «Медицинское мышление Шекспира»: «Медицинское описание Шекспира удивительно точны, они часто встречаются в его произведениях и во многих случаях демонстрируют необычайно глубокие познания для человека, живущего трудом актера и драматурга. В своих пьесах он описал практически все известные в его время болезни и лекарств.
Сенкевич писал: «Гамлет – это душа человеческая в прошлом, настоящем и будущем. По-моему, в этой трагедии Шекспир перешел все границы, существующие даже для гения. Гомер или Данте мне понятны на фоне их эпохи. Я понимаю, как они могли создать то, что ими создано. Но каким образом англичанин Шекспир мог в семнадцатом веке предвидеть все психозы, порожденные веком девятнадцатым, - это навсегда останется для меня загадкой».
Творческие эпохи рождают универсальных личностей. Вот что писал о Томас Юнге, создателе волновой теории света, один историк науки: «Известный врач и замечательный физик, астроном и механик, металлург и египтолог, океанограф и ботаник, филолог и полиглот, серьезный знаток музыки и искусный музыкант, игравший едва ли не на всех инструментах того времени, отличный живописец и даже… незаурядный гимназист. Был ли Юнг гением – не беремся решать. Его называли «ходячей энциклопедией», «библиотекой на ногах»
Рене Декарт (1596-1650) был философом, физиком, физиологом и математиком Роберта Бойля (1627-1691) мы знаем как химика. Но он серьезно занимался биологией, медициной, физикой, философией, теологией, языкознанием. Фридрих II сказал о Лейбнице, что он «объединял в своей личности целую Академию наук».
Универсальным был гений Ломоносова. Он открыл закон постоянства массы и сформировал закон сохранения веществ и энергии. В 1754-1755 годах написал «Российскую грамматику»; создал ряд глубоких трудов по риторике, физике, географии; объяснил происхождение полярных льдов. Его интересовала история и тайны электричества, мозаика. Он был знатоком латыни. В знаменитом послании к И. Шувалову – «Письме о пользе стекла» (1752) – ученый изложил многие новые технические и глубокие естественнонаучный идеи в образной, поэтической форме. Написал он также ряд прекрасных стихотворений, не имевших отношения к науке.
Универсализм такого рода был свойствен В. И. Вернадскому, получившему имя «Ломоносов ХХ века» Это убедительно демонстрируют данные, помещенные в журнале «Наука и жизнь» о количестве написанных работ по различным наукам и научным направлениям, в том числе и тех, основоположником которых он является:
Минералогия – 89
Кристаллография -62
Почвоведения – 15
Геохимия, геология – 79
Биогеохимия живого вещества – 61
Радиогеология – 38
Биосфера и ноосфера – 28
Гидрохимия – 18
Математика – 8
Изотопия – 5
Философские вопросы естествознания – 68
История науки – 68
Организация науки – 42
Публицистика – 82
Гения типа Леонардо да Винчи и Ломоносова – явление крайне редкое, но ученых, сделавших крупный вклад в различные, рядом стоящие отросли знаний, наука знала немало.
«Личность Баха, - пишет биограф,- была наделена признаками универсальности: он был исполнителем и композитором, изобретателем и мастером, сведущим в законах акустики. Конструировал инструменты; досконально знал технику строительство органов»
Универсальностью этого рода обладали Рафаэль, Дарвин, Бетховен, Пушкин, Шопен,
Глубины познания неизмеримы. Мысль человеческая, неуклонно развиваясь, бесконечно углубляется от явления к сущности второго порядка, без конца. В сложной сети причинно-следственных связей иногда крайне трудно. Рассказывают, что на вопрос короля, почему его въезд в город не отмечен артиллерийским салютом, мэр ответил, что этому есть тридцать три причины. Какие, - спросил король Первая – не было пороха… Достаточно, - ответил умный король.
Еще в знаменитой древнекитайской «Книге песен»- «Шицзин» указывалось на такую черту мудрого правителя: «Вещи он мог постигать и умел различать их» Великий человек способен внутренним взором проникать через толстую стену явлений и видеть их глубину. Этой способностью обладал Пушкин, сказав, что когда он читает Шекспира, то у него такое впечатление, будто он смотрит в бездну.
Гейне на примере Сервантеса подметил:
«Сервантес намеревался написать только сатиру на рыцарские романы, но перо гения всегда более велико, нежели он сам, и поэтому Сервантес, сам того не сознавая, написал величайшую сатиру на человеческую восторженность и одушевление».
Еще крупнейший философ раннего средневековья Августин писал: «Люди идут удивляться высоте гор, и огромными волнами моря, и величайшим водопадам, и безбрежности океана, и течению звезд, а не обращает внимания на себя самих».
Кто мы, откуда пришли, куда идем?» - вот вопросы, которые волнующие нас. Об этом написал Борис Пастернак следующее строки:
Во всем мне хочется дойти
До самой Сути.
В работе, в поисках пути,
В сердечной смуте.
До сущности протекших дней,
До их причины,
До оснований, до корней,
До сердцевины.
Все время, схватывая нить
Судеб, событий,
Жить, думать, чувствовать, любить,
Свершить открытья.
Античность оставила нам много великих имен, но не сохранила вещественных доказательств их величия. Турецкий султан Осман II, приказавший сжечь библиотеку Византии со словами: «В Коране все есть», вычеркнул из культуры мира многих мыслителей и писателей древности. Конфуций пользовался колоссальной славой и в древнем Китае, но император Цынь Шихуанди (III веке до новой эры) приказал сжечь все сочинения конфуцианцев, а их самих – казнить Вспомним отношение идеологов средневековья к «языческим» философам античности, в частности к Аристотелю. Леонид Леонов на встрече в МГУ 1939 году сказал, отвечая на вопрос, не много ли поэтов в наше время: «Арабская пословица доисламского периода гласит, что чернила поэта стоят крови мученика. Сегодня потребовалось бы очень много кровы».
Горький любил цитировать слова Гонкуров: «Прекрасное – это редкое». Гений – редкость, но точнее сказать трудно. По выражению Омара Хайяма, Аллах передвигает великих людей на шахматах дней и ночей, складывая их одного за другим в свою коробку. Никакой гений не превосходит всех и во всем. Паскаль говорил, что если его голова и возносится высоко над другими, то зато его ноги как у самых низких людей.
Мудрая пословица гласит: народ заслуживает тех правителей, которых он имеет. Что ж если народ терпеливо несет свой крест и не способен проявить ум и энергию, чтобы «раскусить» и сменить недостойного поводыря. Имена многих академиков – на кладбищах книгохранилищ, имена гениев – в памяти людей. Это касается и многим народным поэтам.
Гений – выдающаяся общественная фигура, огромный авторитет. И человек даже далекий от его идей, от понимания сущности его вклада в науку или искусство доверяет ему больше других, - он прислушивается к нем даже тогда, когда не имеет представления о том, что написал Б. Рассел или в чем сущность открытий Эйнштейна. Об этом свидетельствует такой любопытный эпизод. Эйнштейн тяготился популярностью и временами даже возмущался: «Почему за мной гоняется столько людей, хотя они ничего не смыслят в моих теориях, и даже не интересуются ими? Чарли Чаплин, как актер, привыкший к всенародной известности и не избегавший ее, объяснил Эйнштейну этот феномен довольно оригинально: «Вам люди аплодируют потому, что вас не понимает, а мне – потому, что меня понимает каждый».
Положение гениев в обществе, признанного великим человеком еще при жизни: Ньютон, Гете, Верди, Толстой – одно; особо не выделенного своими современниками: Шекспир, Сервантес, Стендаль, Циолковский. Последние, если не страдали от невнимания современников, как Бах, вели более спокойную жизнь, следуя совету «дальше от Юпитера – дальше от молний», Лейбниц пользовался общеевропейской известностью, «рассыпая вокруг себя, - по выражению Энгельса, - как всегда, гениальные идеи, без заботы о том, припишут ли заслугу этого ему или другим». Но многие ушли из жизни, так и не познав теплых лучей славы. Герон Александрийский, изобретатель паровой машины, не был признан в течение 16 веков, безвестным умер Кафка.
Все сказанное о гениях мужчинах верно по отношению к женщинам. Но долг мужчин женщинам еще не выплачен. Их тысячелетиями не допускал на мужскую половину – в клубе, в обществе, даже в доме. На протяжении столетий считалось, что гениальность – прерогатива мужчин. И хотя всех времен восторженно воспевали женщин, многие философы оказались в этом антагонистами поэтов и пытались обосновать неспособность женщин к творчеству.»Гениальность выступает как определенный род высшей мужественности, и поэтому женщина не может быть гениальной.» - высказал Вейнингер.
Существует мнение, что достижения женщин в творчестве обратно пропорциональны ее красоте.
Марта Косто (САШ) изобрела ночную трехцветовую дорожную сигнализацию. Её патент приобрела правительство за 20 тысяч долларов. В Великобритании был выдан патент Саре Джеройн, которая изобрела машины для распиливания чурбаков на тонкие пластины. В 1845 году Сара Матер получила патент на изобретенный ею «подводный телескоп с лампой». В списке гениев американца У. Бауэрмана из 1000 исторических фигур – 29 женщин. По профессиям: государственных деятелей – 4: Елизавета Английская, Жанна д’Арк; писательниц – 15: Мари Севинье, Анна де Сталь, Жорж Санд, Шарлотта Бронте, Джейн Остин; поэтесс-4:Сафо, Э. Броунинг; религиозный деятелей – 4, актрис и танцовщиц – 2.
В науке приближались к гениальным достижениям выдающийся математик и публицист Софья Ковалевская, первая в России член-корреспондент Российской Академии наук, а также физик Мария Склодовская - Кюри. Несомненным творческим гением обладала украинская писательница Леся Украинка 1871-1913 гг.
Английский ученый Сильвермен питались доказать, что ранняя потеря ребенком отца, способствует развитию стремления у ребенка самому вступать в контакты. Ленин потерял отца в отрочестве, Бетховен - в 16 лет, Наполеон – 15, Н. Коперник – в 10, Г. Лейбниц – в 6, А. Гумбольдт – в 9,Д. Менделеев – в 14, отец Ньютона умер до рождения сына, ашуг Узден в 12 ле, Етим Эмин – 16 лет, С. Стальский – в 14.

САМОВОСПИТАНИЕ

Как трудились гении? Уже в эпоху Возрождения труд рассматривался как одна из добродетелей, достоинство человека, самое надежное средство достичь совершенства. «Кто же говорит, - писал Альберти, что можно достигнуть признания и достоинства без настойчивого совершенствования в своем искусстве, без упорной работы, не пролив семь потов над делами, требующими мужества и преодоления трудностей». В знаменитом «Домострое2 ЕСТЬ ТАКИЕ СЛОВА: «Не для того дано человеку от природы величие разума, ума и таланта, чтобы он прозябал в покое и изнеженности. Человек рожден, чтобы быть полезным себе и не менее полезным для других». Эдисон говорил, что гений – это 99% пота и 1% вдохновения Бальзак стал гениальным писателем вследствие сверхчеловеческого, титанического труда, заключает только половину истины. Вторая ее половина – его колоссальный дар к художественному мышлению и воображению.

СТIАЛ СУЛЕЙМАНАКАЙ КЪЕЙДЕР

СТIАЛ СУЛЕЙМАНАН ГЕНИЙВИЛИКАЙ
СтIал Сулейман гений тирвал гьеле 1930-йисуз Агъа-СтIалдал атай урусрин шаирриз чир хьанай. Гьар акатай шаирдихъ авачир алакьунрикай суьгьбетар авурла, пролетариатдин писатель Максим Горькийдин тIалабуналди Луговскоя Дагъустандин правительстводиз ихьтин чар рекье тунай: СССР-дин халкьарин писателрин съезддиз, Дагъустандай рекье твазвай делегациядик СтIал Сулей-манни кваз хьурай лагьанай. Съезддал экъечIна, ялавлу ихтилатар авурбур, шиирар кIелайбур гзаф хьана, амма съезд кьиле фидайла, и аламат касдихъ галаз гьеле танишни жедалди, адан кис хьана президиумда ацукьунал, вичи-вичик, жизви пIузарар юзурунал мягьтел хьайи Горькиди, съезддин эхирдай авур вичин доклада, СтIал Сулейманакай гьихьтин гафар лагьанатIа, виридаз малум я.
Пара кьадар йисар алатнаватIани, Максим Горькийдин гафарихъ, гьикьван тикрар авуртIани туьхуьн тийидай цIай кума. Абур гьакIан кьуру тарифар тушир. Гений вуч затI ятIа чидай Максим Горькийди, абур вуч кIандатIани хьурай, са гаф хьурай лагьана авурбур тушир. Са сеферда Максим Горькийди Герберт Уэллсаз гений лагьайла, ада элкъвена Горькийдиз икI жаваб ганай: «Гений – ам куьн я, Алексей Максимович. Захъ авайди анжах камалдин хъсан тешкиллувал я». Н. В. Гончаренко «Гений в искусстве и науке» стр. 24. Заз инал кIелзавайбурун фикир дегь девирдин каммаллу инсанри, гележегдин машгьур шаирриз тарсар гунин карда гайи тапшуругърал желб ийиз кIанзава.
Арабрин машгьур шаир Абу Навасаз гьа вахтунда еке тир чирвилер ва тежриба авай Гьарун-ар-Рашида, шаир Валибеди, шиирар яратмишунин рекьяй еке устад Халяф-аль-Ахмара тарсар ганай. Са сеферда Абу Наваса вичин муаллимдивай хъсан шаир хьун патал вуч авун лазим я лагьана жузуна. Халяф—аль-Ахмара, «Шиирар теснифиз башламишдалди,-жаваб ганай муаллимди,-вуна агъзурдахъ агакьна куьгьне шаиррин урджуз, къасид, ва кита (шиирар) хуралай чирна кIанда». Са кьадар вахта-рилай, рикIик са тIимил гъалаб кваз муаллимдивай Абу Наваса, гила кьванни завай шиирар теснифайтIа жедани лагьана хабар кьун хъувуна. «Ваъ, - лагьана муаллим Халяф-аль-Ахмара,-гила вуна хуралай чирай кьванбур вири рикIелай алуда». Абу Навас, са кьадар вахтунлай, абур рикIелай алатайла, хтун хъувурла, адаз муаллимди, шиирар тефнифдай ихтияр ганалдай.
СтIал Сулейман, Аллагьдин патай зигьиндин пай ганвай инсан яз, хайи хуьре, Куьреда, Дербен-тда, Бакуда, гьатта Юкьван Азияда кIвалахар ийидай чIавара, низ чида гьи кьадар ашукьрин, шаир-рин мания рва чIалар ван атанатIа? Ам, вичихъ тIебии ширин сес аватIани, чуьнгуьр ягъиз алакьдатIани, я шиирар, я манияр туькIуьрна, кьве кепек къазанмишиз алахънач. Ада виридахъ яб акална, гзаф кьадардин эсерар рикIел хуьз хьана. И кIвалах чаз, советрин гьукуматдин эвел кьилера, халкьдин эдебият кIватIуниз кьилин фикир ганвай вахтунда, алимриз Кьуьчхуьр Саидан, Етим Эминан ва гзаф кьадар лезги шаиррин эсерар, хуралай лугьуз, кхьинин карда, къимет авачир кьван куьмек ганай. Эгер адавай къунши Азербайджандин шаирррин шиирарни хабар кьунайтIа, гьабурни адаз тIимил чидачир. СтIал Сулеймана абур рикIе хвенатIани, я гьа чIавуз, я адалай гуьгъуьниз, ша-ирвал авунач. Са гафуналди, Абу Навусаз вичин муаллимди тарс гайи хьиз, хайи хуьруьз хтана, ака-тай ни хьайитIани манияр-шиирар лугьуз, чеб шаирар я лугьуз къекъведайла, геж ятIани, мехъерар авурдалай кьулухъ, кIвалин-йикъан иеси хьайила, эвел вичин уьмуьрдин юлдашдиз, ахпа дустариз теснифай эсерар кIелнай.
Эгер чун шаирдин сифтебурукай яз гьисабзавай «Билбил» шиирдин туькIуьр хьуниз килигайтIа, адан вири патарихъай тамамвал акуна, садлагьана ахьтин затI арадал атунин чIалахъ садни йигъадач. Низ чида, гьа «Билбил» шиир теснифдалди, шаирди, амайбуруз райиж тавуна, гьикьванбурал зегьмет чIугунатIа? Шиирар-баядар тесниф ийидай дишегьлияр Агъа-СтIалда гзаф алай. Абуру, кьве цIар са квекай ятIани туькIуьрна, амай кьве цIар вичин рикIе авай дертиникай лугьудай. ИкI, месела:
Им гатфарин силли къар я,
Цуьк умуяр нез акъуддай
Хендедайрин дили къар я,
Гъуьлер кьена, шез акъуддай.
Сулеймана, а къайдада теснифнач. Адан шииррихъ махсус сюжетар, эвел ва эхирдин манна-метлеб хьана ва эхирдай вичин фикир ва кьатIун, къимет хьана. И карда адаз вичелай вилик шииратдин еке устадрин, чи лезгийрин векилар тир Саидан ва Эминан эсерар чешне хьана.
Чи ихтилат генийдикай физвайла, заз квевай хабар кьаз кIанзава: я инсанар, вилер буьркьуь Гоме-ралай вичин Иллада ва Одисей тарихдин вакъиайрикай еке поэмаяр теснифдайла, кIел-кхьин ава-чир а.с. Мегьамед пайгъамбардивай Аллагьдилай атай келимаяр рикIел хвена, абур галай-галайвал лугьуз кхьиз туна, пак тир Кьуран тесниф авун, цIийи дин арадал гъун, гьар кткай вилер авайдавай кьатшиз тежедай рангарин шикилар чIугваз алакьун, кIел-кхьинкай пай жагъун тавур СтIал Сулей-маналай са кьуьруь вахтунда ихьтин жавагьиррин кIватIал арадал гъиз хьун - гениалныйвал тушни? Гьелбетда, Аллагьдин патай пайни кIанда, жуван патай атIа кьил авачир кьван зегьметни. Ада гьар са шиир тесниф ийидайла, лазим цIарцIе агакьдайвал, гьа са вахтунда ихтилат физ вай кардикай, къвердавай метлеб ачух авун патал шумуд жуьреба-жуьре гафар рикIелай авунатI? Куьн садра дикъ-етдив тамаш, адан гьар са шиирда авай рифмайриз. Абурун тикрар тахьун ва гьар са гафунин цIалцIамвал. И кIвалахди шаирдин гьар са шиир кIелиз хуш ва рикIел хуьз регьятди ийизва. Вун садра чи алай девирдин шаиррин чIаларин туькIуьр хьунриз, абурун шииррин рифмайрин девлетлу-вилиз тамаш. Ахпа гуда куьне гьар садаз къимет. Са кьадар шаирар ава, я алатай, я гилан аямдин шииратдикай хабар авачиз, за, вуна теснифай шиирриз тамашиз, абурун чкадал цIийи гафар эцигиз, чебни кьан тийидай, кубутвилел, чIалар тесниф ийизва ва печатдиз акъудзава.
СтIал Сулейман вири девиррин шаир тирвилини ам гений тирди тестикьарзава. Генийрин тесни-фар, гатфаиз тарари ахъайзавай цуьквер ва я хъуьтIуьз жедай мекьивал туш. Абур гьи чIвауз, гьи де-вирда кIелайтIани, чпихъ масада лугьун тавунвай, анжах чпиз хас келимаяр, ибараяр, фикирар, мет-лебар авай эсерар яз амукьзава.

СТІАЛ СУЛЕЙМАН ВА МАКСИМ ГОРЬКИЙ

Алай йисуз Россиядин ва Дагъустандин инсаниятди Дагъустандин халкьдин шаир СтІал Су-лейман дидедиз хьайидалай инихъ 140 йисан юбилей шадвилин гьалара къейд ийидайвал я. ЧІехи шаирдин уьмуьрдикай, адан яратмишунрикай цІудралди алимри, шаирри ва писателри чпин фикрар лагьанвай, ктабар акъуднава. СтІал Сулеймана вичин гъвечІи халкь, вичин гъвечІи хуьруьн тІвар дуьньядиз машгьур авунва. Шаирдикай лап хъсан келимаяр лагьайбурун арада, виридалай кІвенкІвел алай тІвар-пролетариатдин писатель, советрин литературадин бине кутур Максим Горькийдинди я.
СтІал Сулейман Дагъустанда советрин власть тестикь жедалдини лезги халкьдин арада маш-гьур шаир тиртІани, адан шиирар халкьдин арада сиверай-сивериз физ таниш тир. Гьеле 1927-йисуз шаирдин са шумуд шиир чапдай акъатнавайтІани, 1933-йисуз Москвадай Махачкаладиз атай писателар, чкайрал фена, дагъви шаиррихъ галаз таниш хьайила, сифте нубатда Ниолай Тихонов, Петр Павленко ва Владимир Луговской Агъа СтІалдал атана. СтІал Сулейманан уьмуьрдихъ ва адан яратмишунрихъ галаз таниш хьайила, Москвадай атай мугьманар гьейран авуна. Москвадиз хъфейла, и аламатдин шаирдикай, вичиз са жуьрединни кІел-кхьин авачиз, амма шииратдин жавагьирар тесниф ийидай алакьунар авай камаллу шаирдикай Максим Горькийдиз суьгьбетар авунай.
1934-йисан 22- августдин вацра Москвада кьиле фейи Вирисоюздин шаиррин съезддиз фейи делегациядик Дагъустандин халкьдин шаирар лагьана тІварар ганвай пуд кас: СтІал Сулейман, ЦІадаса Гьамзат, Абдула Магамедовни квай. Амма, Гьуьрметдин Президимдиз СтІал Сулейман хкяйнавай. Максим Горькийди, гьелелиг мукьувай таниш тушир камаллу шаирдиз гьар са юзун ва гуьгъуьнлай, трибунадиз экъечІай чІавуз вичиз, неинки са вичиз, гьакІ съезддин вири иштиракчий-риз авур таъсирдикай, съезддин эхирдай авур рахунра ачухдиз лагьай гафар чаз виридаз малум я. Анал Максим Горькийди СтІал Сулейман, дуьньядин классикада машгьур шаир Гомерахъ гекъигза-ва. Инал суал атун мумкин я, Гомер вуч кас тир. СтІал Сулейман Гомерахъ гекъигунихъ вуч метлеб авай?
Къадим Грецияда, саки кьве агъзурни вад виш йисан вилик, вич бедендай буьркьуьди яз ди-дедиз хьанвай, амма гьа кар себеб яз кІел-кхьин авачир Гомер тІвар алай бажарагълу шаир хьана. И шаирди инсаниятдиз къадим девирдин вакъиайрикай тесниф авур зурба кьве поэма туна: Сад «Илиада» муькуьдини «Одиссея» я. Мумкин я, вичихъ, куьгьне девирда кІел-кхьин чириз мумкинвал тахьай, амма Гомера хьиз жавагьирар яратмишдай алакьунар авай шаир СтІал Сулейманан гьайбат акунрла лагьанвай. Гомер-шаирдиз гавай гьакІан са тІвар туш, Максим Горькийди, СтІал Сулейман Гомеран дережа авай шаир тирди тестикь авуна. СтІал Сулеймана, вичин уьмуьрдин рекьералди,яратмишунралди вич и чІехи тІварцІиз вафалу тирдини тестикь авуна. Алава яз, бубадин Ватандиз ва хайи халкьдиз вафалувал, советрин властдин гурлу йисара, Ватандал бедбахтвал атай 1941-1945-йисара, пудни сад хьиз душмандиз хуруз женгериз финалди, пудакай кьве хци: Мегьамед-Юсуфа, Мусаид Стальскийди чанар гуналди мад сеферда тестикьварна. Адалайни артух яз, шаир ва женгчи Мусаиб Стальскийдин тІвар, Сталинград азад авуниз талукьарнавай Пантеонда къизилдин гьарфаралди кхьенва.
СтІал Сулейманан ва машгьур писатель Максим Горькийдин арада дуствилин алакъаяр баш-ламиш хьана. Абурун арада чарарин алакъаяр хьунилай алава яз, шаирди адаз са шумуд шиир бахш-нава. Гьа са вахтунда, Максим Горькийди, СтІал Сулейман хьтин жавагьирар теснифдай камаллу шаирар хуьниз эвергайиди хьиз, СтІал Сулейманан тІалабуналди, Дагъустандин тарихдикай вири-союздиз хабар жедайвал кхьинар ийидай делегация рекье туна. СтІал Сулейман, вичи лагьайвал, муьрхъуь кьунвай яракь, Советрин властди хкудна, михьи авуна ва хци авурди Хиве кьазва. Шаир уьмуьрдин яцІа, кІвенкІве жергейра хьана. СтІал Сулейман-вири девиррин шаир яз амукьдайди, чаз вич чи арада амачиз пра кьадар йисар ятІани, адаз вири инсанрин арада амай ва къвердавай артух тир гьуьрмет жейвайвили тестикьварзава. Ша, чна чунни СтІал Сулейманан весийриз вафалубур тирди гафуналди, кардалди тестикь ийин.
Сажидин, шаир.

=СтІал Сулейманан 140 йисан юбилейдин къаршидиз=

СТІАЛ СУЛЕЙМАН ВА СКУЛЬПТОР Х-Б. АСКАР-САРЫДЖА

Дагъустандин халкьдин шаир СтІал Сулейман дидедиз хайидалай инихъ 140 йис алатнаватІани, зун чи акьалтзавай жегьил несилдин векилрикай рахадач, гьатта са кьадар яшариз акъатай, чпи школада амаз СтІал Сулейманан уьмуьрдикай ва яратмишунрикай чирвилер къачур бязи юлдашризни кваз шаир 1937-йисуз кечмиш хьайила, Дагъустан республикадин руководстводи адан мейит, Агъа СтІалилай Кьулан СтІалрин кустарнадин (гамар-халичаяр храдай артелдин) «полуторка» машинда аваз Белиждин станциядал кьван тухудайла, райондин хуьрерин, Кьасумхуьруьн райондин векилри рекье турди, ракьун рехъ кьуна, агьалияр яшамиш жезвай гьар са станциядал акъвазриз, чпин чІехи шаир эхиримжи рекьиз рагьметар алаз Махачкаладиз рекье турди хъсан чизвач. Махачкалада, гьукуматдин къарардалди, шегьердин виридалай гуьзел пІипІ яз гьисабзавай Приморский бульварда кучуднай. Гьайиф хьи, къедал къведалди алай вичел алай гьакІан кьуру тІвар дегишарна, и бульвардал ва Махачкала шегьердал мишреб гъизвай, хайи Дагъустандал баркалла гъанвай СтІал Сулейманан лайихлу тІвар эцигиз чалай алакьнавач. И бульварда кучуднавай чІал чир жедайвал, а памятникдал кхьей чкани авач. И агьвалатдикай гегь-еншдаказ кхьидайбурни тІимил я.
Чаз малум тирвал СтІал Сулейманан суьретар чІугурбур, памятникрал бюстар хкажайбур ва скулптураяр яратмишайбур, баральефар арадал гъайибур, гьатта шаирдал вичел чан аламаз шикилар чІугурбур гзаф кьадар ава. Абур вужар тиртІа, чи акьалтзавай несилриз чир хьун чарасуз я. Зун, жу-ван и макъалада, СтІал Сулейман чпиз чан аламаз мукьувай чидай ва чеб кьве касни: сад – бажарагъ-лу скульптор чи лезги хва, бине Ахцегьай тир Хас-Булат Аскар-Сарыджадикай, тІимил хьайитІани, бажарагълу художник Арабы Джамалан яратмишунрикай ва абуру арадал гъайи СтІал Сулейманан къаматрикай рахада. Вучиз лагьайтІа, и кьве устадди арадал гъанвай шаирдин образар: Дагъустан-дин халкьдин шаир СтІал Сулейманан 80 йисан юбилейдиз, яни, 1949-йисуз Махачкададин Радоп-ский паркда, сурун кьилихъ цилиндирриз ухшар авай мармардин гуьзел къванерал хкажнавай буьруьнждин бюст, муькуьдини А.Джамала чІемедин художественный краскайралди гъили чІугур шаирдин суьрет иллаки амай вири яратмишунрай къиметлубур, СтІал Сулейманаз ухшар ва хасбур хьанва. И ксарин аманатар дагъустандин халкьариз виридалайни багьабур хьанва.
Аскар-Сарыджадикай кьве гаф. Аскаров Нугьбеген хизанда 1900-йисуз Хас-Булат тІвар алай гада хьана. Адан буба Нугьбеге, советрин власть жедалди, Кьасумхуьруьн почтунин начальник яз кІвалахзаваз, революционеррикай сад тир яран стха Гьасан Мурсаловахъ галаз ченеба кІвалах авурди чаз малум я. Амма чи ихтилат физвай адан скультор хва Хас-Булат, художник Араби Джемалахъ галаз СтІал Сулейманахъ са вацран вахтунда, нафтІадин лампадин экуьнал шикилар ва эскизар чІугур устадрикай сад я. Гьелбетда, макъаладин сергьятрин гуьтІуьвилай зун Хас-Булатакай ва ада чІехи шаирдин къамат арадал гъун патахъай чІугур зегьметдикай рахада.
Малум тирвал, чан аламаз СтІал Сулейманан къамат – натурный портрет, рангламишнавай гипсдикай Аскар-Сарыджади гьеле 1936-йисуз гьазурнай. И гъвечІи бюст-суьрет са кьадар вахтара Москвада авай скульптордин мастерскойда амукьна. Адан къиметлувал а кардилай аслу хьана хьи, и куьруь са вахтунда скульптордилай чІехи шаирдин абраз арадал гъиз алакьнавай. Къейдна кІанда хьи, 1938-дагъустандин скулптуради цуьк ахъайзавай макъам яз, Дагъустан АССР-дин Халкьдин Комиссаррин Советди Дагъустандин халкьдин шаир СтІал Сулейманан образ кутугай къайдада яратмишнавай памятник эцигунин къарар кьабулнай. И кардин гьакъиндай Х.-Б. Аскар-Сарыджадикай журналист Н.П.Воронкина кьетІен гафар рикІел хкизва: «Вичин азарлувилиз ва ви-чин пудкъадни муьжуьд йисазни килиг тавуна, Сулеймана гьар са карда иштирак ийизвай. Гьар юкъуз ам вичин патав патарилай къвезвай кьван векилрихъ, жуьреба-жуьре делегацийрихъ галаз гуьруьшмиш жезвай, йикъан амукьай тІимил вахтуникайни менфят къачуз, ада кІвалин майишатда-ни зегьмет чІугвазвай. Адахъ кІвалахдин кІевиз хуьзвай къайда авай. ЧІехи пай кІвалахрин йикъан сифте паюнал гьалтзавай». И кар гуьземишай Хас-Булата, шаирдин халисан къамат яратмишун па-тал, вири фикир Сулейманаз, адан зиреквилиз, руьгьдин михьивилиз, инсанвилиз гузвай. ада къейд-завайвал, кІвале пакамахъай виридалай вилик къарагъзавайди Сулейман тир, шаирди скульптор ах-варай авудзавай, вичихъ галаз багъда ва я чуьлда сейр авун теклифзавай. Сятдин муьжуьдаз, мастер-ской патал туькІуьрнавай кІвале, адет тирвал кІвачер кучудна гьяркьуь дакІардин кІане ацукьдай. Скульптордини шаирди гьар юкъуз кьвед-пуд сятда кІвалахдай. Са вацралай Сулейманан бюст куьтягьна. Х.Б. Аскар-Сарыджади тамамарнавай затІуниз шаир мукьуфдив тамашна ва бегенмиш хьайиди малумарнай». Воронкин Н.П. Хас-Булат Аскар Сарыджа, «Советский Дагестан» 1976г. №1 С.55.
Лугьун герек я хьи, СтІал Сулейманан образдал Хас-Булат мад ва мад адалай гуьгъуьнин йи-сарани алахъ хъувунай. Ада шаирдин са шумуд жуьре образар яратмишна. Амма виридалайни къи-метлуди Радопдин паркда авай памятникдал хкажнавай шаирдин бюст я. Н.П.Воронкина лугьузвай-вал, СтІал Сулейманан сурал кутугай жуьредин памятник арадал гъун патал, скульпторди шаирдал чан аламаз яратмишай бюстуникай еке куьмек къачуна гьазурай памятник монументальный фигура яратмишун патал пулдин такьатар бес тахьун себеб яз, вичин вахтунда а проект кьилиз акъудиз хьа-начир. Адалайни къецелай, шаирдин сурун кьилихъ эцигдай памятник яратмишун патал Больдинан, Дараганан, Джемалан, Лерманан эскизрин проектарни авай. Гьатта садбуруз «Гомер ХХ века» лагь-ана, мовзолейдин къайдада памятник-«дом памяти» эцигдай фикирарни авай, амма партиядин кьие акъвазнавай бязи векилри, ахьтин памятник анжах вождариз икрам авун патал хас имарат я лагьана, разивал ганачир.
1946-йисан искустводин крарин управлениедин художественный советди, СтІал Сулейманан сурун кьилихъ гилигдай проектда художникар тир Д.Капаницына, Полянскийди, М.А.Джемала, Х-Б. Аскар-Сарыджади чпин фикирар ва проектар къалурна. Гзафбурун яратмишунар бегенмиш хьана, амма са гьихьтин себебар аваз ятІани абур кьилиз акъудиз хьанач. Эхир кьиляй, са артух харжарни акъат тийизвай М.А.Джамалан проект кьабулна. Нетижада, Приморский бульварда (туьхвей уьмуьр) тІвар гана, шаирдин кьилихъ гипсдикай авур, чуьнгуьрдин нехиш алай урна эцигна ва адан кІане рикІелай тефидай чирагъ ягънавай. Вахтуниз дурум тагай и урна-памятник са шумуд йисалай дурум гуз тахьана, чкІиз башламишна. Ам чІур хьунин себебрикай сад, вич гьазурнавай материал-гипсдин зайифвал ва анал атай инсанриз а памятникдай Дагъустандин халкьдишаир СтІал Сулейманаз хас тир са лишанни аквазвачирди хьана. М.А.Джемалан гуьмбет адетдин сурухъ галай къванциз ухшар-ди хьанвай. Эхир хьи, ДАССР-дин Халкьдин Камиссариатдин Советдал кьабулай къарардин бине-даллаз, чІехи шаирдин 80 йисан юбилейдихъ галаз алакъалу яз, бюст чи баркаллу скульптор ва еке инсанперес Хас-Булат Аскар-Сарыджадин бюст ва архитектор А.М.Алхасова цилиндирдиз ухшар аваз мрамордин къванерикай элкъуьрна туькІуьрнавай памятник хъсанди яз кьабулна. Нетижада, 1949-йисуз, куьгьне урна вахчуна, адан чкадал СтІал Сулейманан сурун кьилихъ и гуьзел имарат-памятник эцигна. И кардин гьакъинда искусствовед З. А. Гейбатова-Шолоховоди кхьизва: «Мотив кругового движения, намеченный в пьедестале, черезвичайно интересен, художественно выразите-лен и уместен в данном случае. Благодаря этому образ развивается как некая музыкальная тема, постепенно раскрывается индивидуальность поэта. Спокойной и глубокой думой охвачен облик С.Стальского, когда зритель смотрит на памятник фронтально. При круговом обходе образ изме-няется: формы пластики, достигая своей интенсивности, передает внутреннее душевное напря-жение, постепенно успокаиваютс и наполняют его просветленной лиричностью, при этом, не те-ряя своей портретной основы. Установленный на Приморском бульваре г. Махачкалы, памятник достойно украшает столицу республики и правдиво передает образ замечательного классика даге-станской литературы».
1980-йисуз Дагъустандин халкьдин шаирар тир яхулви Абуталиб Гъафурован, лезги СтІал Сулейманан, аварви ЦІадаса Гьамзатан ва къумукьви Абдула Мегьамедован, кІвачин кьилел акъваз-навай, буьруьждин еке памятник арадал гъана.вичи гзаф кьадардин памятникар, абурукай яз, «Дагъ-устандин подпольедин революционерриз», Етим Эминаз ва СтІал Сулейманаз бахшнавай бажарагъ-лу скульптор,Гейбат Нурмегьамедович Гейбатовакай мадни гегьенш ва ялавлу гафаралди рахун ла-зим я. Сажидин, шаир, СтІал Сулейманан фондунин председатель, ДР-дин культурадин лайихлу къуллугъчи. .

СТІАЛ СУЛЕЙМАН ВА ЛЕЗГИ ЭДЕБИЯТДА

Конкурсдиз
Советрин Союз чкІиз башламишайдалай гуьгъуьниз, Россияда, СНГ-дин гьукуматра социа-лизмдин дережаяр негь авун силли хьанвайла, гьа девирдин художественный литературадин эсерар яратмишай шаирарни критика ийиз эгечІнай. 1930-йисарилай гегьенш къатариз малум хьайи литературадин векилрикай сад тир Дагъустандин халкьдин шаир СтІал Сулейманан ва адан вождариз теснифнавай эсерар иллаки гъилелай-тІупІалай ийидай «арифдарар» гзаф жагъана, гьатта Дагъустандин сергьятрайни.
Дагъустандиз, Максим Горькийдин тІалабуналди, Вирисоюздин писателрин І съезд кІватІалдади, урусрин жегьил шаирар ва писателар уьлкведин вири пипІериз рекье тунвай. Абурун вилик квай месэла сад тир: бажарагъ авай векилар жагъурун. ИкІ 1933-йисан гатун йикъан рагъдан-дарихъ Агъа СтІалдал Москвадай атай писателар: Владимир Луговской, Петр Павленко, Николай Тихонов, Кьасумхуьрел атайла, Агъа СтІалдал шаир СтІал Сулейман хьин зурба шаир авайвиликай хабар хьайила, адахъ галаз мукьувай таниш хьун патал атана. Мугьманар СтІал Сулейманал, карч кьуна барцІак цуриз ягъзавай арада дуьшуьш хьана. Гуьгъуьнлай, ацукьай къулав шаирдин бажа-рагъ, кІел-кхьин авачтІани, художественный литературадин сирерикай, мана-метлебдикай хабар авайдал мягьтел яз амукьна. СтІал Сулеймана, атанвай мугьманривай чпихъ авай эсерар, урус чІал хъсан чидачтІани кІелиз вугана ва дикъетдив яб акална. Ада лагьанай хьи, шаир шаирдин гъавурда гьатда.
И дуьшуьшдилай гуьгъуьниз, инай хъфей гьар са писателди вичин фикирар Максим Горький-диз лагьайла, СтІал Сулейманаз, СССР-дин І съезддин чар рекье туна. И ван галукьайла, Дагъустан-дин руководстводи са куьруь вахтунда СтІал Сулейманаз, адан бахтуник акатна, Гьазат ЦІадасадин ва Абдула Магомедоваз Дагъустандин халкьдин шаирар лагьай лайихлу тІварар ганай. І Съезддал, Президиумда ацукьна, мумурмурар ийизвай СтІал Сулейман, вичиз нубатдин гаф гайила, еке устад-вилив, гьа гъиле-гъил аваз теснифнавай шиир, вичиз хас тир севтиналди лагьайла, съезддин ишти-ракчияр гьейран яз амукьнай. И дуьшуьшдилай гуьгъуьниз, Агъа СтІалдилай тир кІел-кхьин авачиз ихьтин жавагьирар теснифдай шаирдиз Максим Горькийди гайи къимет – ХХ асирдин Гомер тІвар вири уьлкведиз чкІана. Съездда еке шаирар акъатай уьлквеяр тир Азербайджандай, Армениядай, Юкьван Азиядин республиайрайни векилар авай эхир. Машгьур хьайибур эвел СтІал Сулейман ва къазахрин акын Джамбул Джабаев хьана. Адалай гуьгъуьниз, Эфенди Капиева лагьайвал, СтІал Су-лейман акуна кІанз, адал кьил чІугваз къведай кьванбуруз Агъа СтІалрин хуьруькай «шииратдин Мекке хьана.
Лугьун герек я хьи, СтІал Сулейманаз вичин тариф авун са акьван хуш тушир. Ада, гьар па-тахъай къвез-хъфизвай кьван мугьманар акурла, шаирдин кьулан гада Мирзеюсуфа заз суьгьбет авурвал, икІ лагьаналда: «Я юлдашар, зун гьихьтин инсан ятІа чириз къведай мугьманар гзаф ава. Заз и кар мишреб аквазвач. А кьадар инсанар зи кІвачел вучиз къведа? Зун и мукьвал алай чкайриз хьайитІани жув гьа жемятрал кьил чІугваз, жувар шиирар лугьуз фида.» Дугъриданни гьакІ хьунни авуна. Куьне садра хъсандаказ фагьум ая, пудкъадни вад йиса авай яшлу ва азарлу шаир, Кьасум-хуьрелай – Кьурагьиз, Кьурагьай, дагъдин жигъиррай Ахцегьиз балкІандал алаз фин, фейи гьар са чкада, кесибриз советрин властди гунвай гьуьруьятдикай, вичиз Москвада акур аламатрикай суьгь-бетар авун ва шиирар лугьуз хьунухь – зарафатдин кІвалах туш. Ам гьакІ фена, вичин шиирар лагьа-на хквезвачир. Чкадин шаиррихъ галаз таниш жезвай, ахпа виридаз ван къведайвал, месела Хуьруьг Тагьиран хьтин лайихлу къимет гана машгьур ийизвай.
Вири ихьтин хъсан кІвалахар, демокрадиядин гару чилерай акъудзавай руквадин ккІалар хьтин кьве чин алай инсанри, СтІал Сулейманаз халкьдин ва гьукуматдин патай авур гьуьрмет – туьгьмет яз къалуриз, вождарин кьуру тарифар авур шаир яз къалуриз алахънавайла, чи Дагъустан-дин алимрикай сад тир А.Агъаева, адан руш-алим Шемси Агъаевнади тапан шагьидриз жаваб яз «Сулейман Стальский в русско-дагестанском литературном взаимодействии» тІвар ганвай темадай филологиядин илимрин кандидатвал къачуна. Алимди, СтІал Сулейманан эсерри дагъустандин хал-кьарин ва урус халкьдин литерарурайра СтІал Сулеймана кутунвай пай ачухдаказ къалурнва. Лазим инсанривай алимдин и темадай кхьенвай «Авторефератдихъ» мукьувай таниш хьайитІани жеда.
Дугъриз лагьайтІа, 1961-йисуз культличность дуьздал акъудзавай макъамда, Сталинакай та-рифдин шиирар туькІуьрна лугьуз СтІал Сулейманаз «Литературадин уьмуьр» газетда В.Телпугова акъудай макъаладиз баркаллу алим Агьед Агъаева кутугай жаваб ганай. Алимди къейд авурвал, ша-ирдин пара кьадар эсерар переводчикри чпиз кІандайвал туькІуьриз акъудайди лугьуналди, Мусаиб Стальскийди 1938 лагьай келимаяр: Бубадикай кхьизвай рикІел хкунар за еке дикъетдив кІелзава, анай заз буба аквазвай ва авунвай переводрай кьил акъатзавач.» рикІел хкизва:
Шемси Агъаевади СтІал Сулейманан шииратдиз М.Горькийди, Б.Пастернака, А.Толстоя, М.Шолохова, П.Павленкоди, В.Луговскоя, Н.Тихонова, А.Безымянскийди, Р.Фатуева, А.Суркова, В.Инбера, А.Прокофьева, дагъустандин векилрикай Г.Гаджибекова, А. Фатахова, М. Гьажиева гайи къиметрин терефар хвена, центральный журналриз ва газетриз акъатай Ю.Севрукан, А.Адалисан, А.Лейтисан, В.Сидельникан ва абур хьтин масадбурун тапан гекъигунар русвагь ийизва.

УЬМУЬРДИН ЯРГЪИ ВА КУЬРУЬВИЛИКАЙ

«Мне всегда кажется жестокой и преждевременной смерть тех, кто готовит нечто бессмерт-ное. Люди, преданные наслаждениям, живут, будто одним днем: кончилось сегодня – и нет причин жить, те, кто думает о будущих поколениях и хочет жить в своих произведениях, умирает всегда преждевременно, потому что смерть всегда обрывает у них что-то начатое. Плиний. Письма.
И келимаяр, уьмуьрдай жегьил яз акъатай бажарагълу писатель Алибег Фатаховаз хас я. Дугъри-данни, Алибег Фатахован уьмуьрдин рехъ неинки куьруьди, гьа са вахтунда, ам яшамиш хьайи де-вирдин гзаф кьадар татугайвилериндини хьана. Жегьил литератор яратмишунин рекьяй жанлу кама-ралди вилик физ акурла, пехил инсанри, чпин къуллугърикай менфят къачуна, адан кьилел тагъай бедбахтвал авач. И крарин гьакъиндай, тIимил кхьенватIани, кIус-тике ава. Месела, Алибеген буба-дихъ – Бакудин нафтIадин баругъра зегьмет чIугур фяледихъ, кьуьзуь кьиляй чай ва шекер маса гу-дай гъвечIи туьквен ава лугьуз, ам кулакдин хцяй кьун ва икI масабур.
Уьмуьрдин рекьикай ихтилат кудунин метлеб мад са чIехи шаир СтIал Сулейманакай я. СтIал Сулеймана вич кьуьзуь инсан тирвиликай, 1934-йисуз Москвада кьиле фейи Вирисоюздин писателрин съезддин иштиракчийрикай сад тир Дагъустандин халкьдин шаир къумукьви Аджаматов Аткъаян рикIел хкунрай аквазва:
«Хъсан хьана,- лагьанай СтIал Сулеймана сифте сеферда Максим Горькидихъ галаз таниш хьайи-ла,- чун кьведни кьуьзуьбур яз. Чаз сад-садахъ галаз рахаз регьят я. Чун сад-садан гъавурда регьятдиз гьатда»
Чаз малум тирвал, Гьасанбеген хва Сулейман 1869-йисуз Куьре Округдин Агъа СтIал хуьре диде-диз хьана. 1934-йисуз Москвада Максим Горькидихъ галаз таниш жедай чIавуз СтIал Сулейманан 65 йис тир. Им гьа девирда ва алай вахтундани, яшлу хьана, ийизвай кеспидика ял ядай, пенсиядиз фидай вахт я. Пудкъад йис – са акьван кьуьзуьвал хиве кьадай вахт туш. ЯтIани Сулеймана вич кьуьзуь касдай кьун дуьз гьисабзава. Шаирдин суьретдайни чаз ам чуру-кьил рехи кьуьзуь кас яз аквазва. Гьайиф хьи, СтIал Сулейман и гьалдиз гъунихъ маса себебарни авай.
Сад лагьай себеб. СтIал Сулейманаз хайи дидедин нек дадмишдай мумкинвал ганач. Куьгьне пе-керик кутуна, буба Гьасанбеген ракIарихъ гадарна, хъфейла, низ чида гьикьван вахтунда, гишила шехьнатIа? Низ чида ам къуншидал кьенваз аял хьайи регьмлу Иминат тIвар алай дишегьлидал агакьнатIа? Амма са кар виридаз хъсан чида, Сулейман куьчеда акуна, «Яъ! Им зи гада – Сулейман я хьи!- лагьана, хайи бубадиз ам чир хьана, кIвализ хутахай ватх. Им, чаз аквазвайвал, Гьасанбег на-чагъ вахт я. И чIавуз Гьасанбега кьвед лагьай паб Гевгьер вахчуна, адаз аяларни хьанвай чIав тир. Сад лагьай сеферда бубадин кIвализ, гьамни садрани такур дахай дидедин гъилик акатун – вири ибур Сулейманаз хьайи шадвилер тушир. Абур – сад-садан кIула залан парар тир хажалатар хьана.
Вич вичив гвачир азарлу буба, гьамиша чин чIуру дахай диде аквазвай Сулейманан уьмуьр гьихьтинди ятIа, анжах етимриз чир жеда. Уьмуьрдин чIехи пай азаб-азиятда, ял ягъиз мажал авачир залан зегьметда, няниз незвай ризкьи, пака вуч недатIа течиз, хажалат рикIе аваз, тух жедалди нез тахьай Сулейманан рикIи пи кьунайни? СтIал Сулейманан акур шадвал, Вирисоюздин писателрин съезддилай гуьгъуьнин са шумуд йис тир. Гьа йисарни са акьван рикIиз регьятардайбур хьанач. РикI алай дустар, даяхар Нажмудин Самурский, Гьажибег Гьажибегов – халкьдин душманрай гьисабна, дустагда турла, абурун вилерай совет властдин дестегар яз аквазвай СтIал Сулейманан рикI тIарун – тIимил тирни. Гуьгъуьнлай, адаз вичин рикI алай дустар – халкьдин душманар я лагьана шиирар кхьин заказар авурла, шаирди Къизил Аскердин шиир кIелзава. Гьелбетда, шаирди са гунагьни ква-чир халис большевикар дустагъда аватIани абур Ватан патал чан гуз гьазур аскеррай кьун тир.
Бес, Аллагьдин патай ганвай 68 йисакай вад йис хажалатдив, гуьунуькъарадиз кечирмишай шаир кьуьзуь тахьана амукьдайни? Низ чидай, цIийи уьмуьрдал гуьл, гатфарал акьалтнавай билбил СтIал Сулейман мад са цIуд йисуз яшамиш хъхьанайтIа, ада халкьдин шииратдин хазинада гьикьван жа-вагьирар тадайтIа. ГьакI ятIани, СтIал Сулейман – камалдин дагъ, намусдин бермек, гъвечIи ватан дуьньядиз машгьур авур сад лагьай шаир, сад лагьай дагъустанви, сад лагьай лезги я. Яшамишрай чи СтIал Сулейман!
2012-год, сентябрь «Думы о Сулеймане Стальском».

 =Гъалибвилин 65 йисаз=

ДАГЪУСТАН ВА УКРАИНА 1941-45-ЙИСАРА РАДИОДЯВЕДА

Малум тирвал, чи уьлкведа вири халкьарин Ян тагур садвал, дуствал 1941-1945-лагьай йиса-рин Ватандин ЧІехи дяведа Советрин Союз гъалиб хьунин лап важиблу шартІ тир, а четин ва игит-вилин девирда Украинади Дагъустандикай гайи передачаяр и дуствилин гьакъиндай керчекдаказ шагьидвалзавай мисалрикай сад я. 1942-1944-йисара Москвада кІвалахзаваз хьайи Украинадин «Партизанка» радиостанцияди и темадай сифтегьан передачайрикай сад 1942-йисан 27-июлдиз – гитлерчийрин кьушунри цІийи гьужум авун патал кІевелай чалишмишвалзавай йикъара ганай. «Душман виликди еримишиз алахънава,-лугьузвай советрин жегьил партизанар патал тайинарнавай и передачада.-Вагьшиди вичин ракьун кІвачералди Секин Дондин берекатлу никІериз кІур гузва, адан вилерикай Кубандин мублагь чуьллер карагзава. Азгъун нефс авай ада вичин тапас Кавказдал ва Бакудал яргъи ийизва! Диде Ватанди Красный Армиядин гьар са аскердин, кьиблепатан фронтдин вири женгчийрин вилик вагьши акъвазарунин, адаз Дондилай илячІдай мумкинвал тагунин везифа эцигнава. Немсер душмандин далу пата терг авун, абурун вири рекьер атІун, душмандиз фронтдиз резервияр ва дяведин суьрсет агакьардай мумкинвал тагун – им квез гузвай тапшуругъ я, халкьдин баркаллу кьисасчияр, Украинадин жегьил партизана рва партизанкаря!»
Гьа и чІавалай башламишна Украинадин радиоди Кавказ патал женгер кьиле финикай, адан кеферпатан этегрив гегьенш хьайи партизанрин дяведикай, чпин чандин гьайиф татана, и женгина халкьдин кьисасчийри къалуриз хьайи викІегьвилин ва игитвилин чешнейрикай вахт-вахтунда хабар гуз хьана. «Кавказдин дагъларин этегар,-лугьузвай месала, «Радяньска Украина» («Советрин Украина») радиостанцияди 1942-йисан 4-сентябрдиз гайи передачада,-советрин кьушунри Гитлеран чапхунчийрихъ галаз къизгъин женгера кьиле тухузвай майдандиз элкъвенва. Ина фашистрин в=армийриз неинки са кьушунрин частари, гьакІни немсер Кеферпатан Кавказдин сухулмиш хьайи-ла, гзаф гегьенш хайи партизанрин дестейри кІевелай аксивалзава». И передачада гитлерчийрин ак-сина партизанри кьиле тухузвай женгера тафаватлу жезвай кьегьелвилерикайни суьгьбетзавай, эхирдай инанмишарзавайвал тестикьарзавай: «Немсерин чапхунчийриз партизнри гьайбатлу къуват акуна ва йикъалай-къуз мадни гзаф аквада».
Гьа и радиостанцияди и темадай эхиримжи малуматрикай сад 1942-йисан 29-декабрдин пере-дачада гана, им Красный Армия кьетІен гьужумдиз йизвай йикъар тир. «Советрин кьушунри,-лугьузвай анна,-Кеферпатан Кавказда, Нальчикдивай кьеблединни рагъэкъечІдай патахъ галай рай-онда виликди гьужумдин майданар агалкьунралди гегьеншарзава.» Дагъустандин халкьдин шаир СтІал Сулейманан 75 йис тамам хьуниз талукь яз Киевда «Днепр» радиостанцияди 1944-йисан 18 –майдиз гайи радиопередача вичин чІехивилел ва метлеблувилел гьалтайла лишанлуди хьана. Ам кьилди къачуртІа, икІ башламиш жезвай: «Ватандин дяведин четин йикъара чи уьлкведи советрин халкьдин лап хъсан шаиррикай сад, хайи Ватандин патриот тир СтІал Сулейман дидедиз хьайидалай инихъ 75 йис тамам хьун къейдзава. Литературадинни уьмуьрдин, писателдинни халкьдин садвал чна дяведин йисара иллаки хцидаказ гьиссзава. Вич арадал гъайи, чІехи авур диде чилив агат хъувурла грекрин махарик квай къагьриман Антеян чандиз цІийи къуват хтайвал, писателдини вичин халкьдихъ галаз са уьмуьр чечирмишзвайла, ам халкьдин эрзиман мурадар ва хиялар къалурзавай касдиз элкъведа.
Агъа СтІалрин хуьряй тир Сулейманан уьмуьрдин тарих им адан Ватандин тарихдин са кІус я…» Передачада СтІал Сулейманан чІалар, гьакІни Украинадин шаирар тир Максим Рыльскийдин, «Сулейманан машгьурвиликай», Иван Гончаренкодин «ЧІехи ашукь рикІел хуьн яз» ва маса эсерар кІелна. Украинадин чІалан устадри теклифай ва чпе украин халкьдиз Дагъустандин Кеферпатан Кавказдин маса халкьарин патахъай авай майилвилер ва стхавилин гьиссер художественный такьат-ралди жанлудаказ ачухарай эсеррикайни дуствилин, пролетарриатдин интернационализмадин лишанар хьанва. Ватандин ЧІехи дяведин йисара и темадай яратмишай лап чІехи эсеррикай сад Любомир Дмитеркодин «Владикавказ» поэма тир. Женгер кьиле физвайла кхьей и поэмадай чІуквар дяведин йисарин Украинадин радиодай кІелнай.
1942-йисан 13-августдиз радиодин иштираквал аваз фашизмдиз акси яз Орджоникидзе шегь-ерда Кеферпатан Кавказдин халкьарин векилрин митинг кьиле тухванай. И митингдал Дагъустандин хейлин векиларни раханай: «Зи играми дустар!-лагьанай Дагъустандин халкьдин шаир Абуталиб Гъафурова.-Чи играми Къавкъаздин дагълариз акьалтІай пехъ душман мукьва хьана. И ван галукьайла, ажугълу яз гъутар чуькьвезва чан. Гитлер лугьудай алчахдиз ва залумдиз Кавказдин цІудралди чІаларал агъзурралди къаргъишарзава! Анал рахай Дагъустандин халкьдин артистка Рагьимат Гьажиевади икІ лагьанай: «Зи азиз тир вахар! Кеферпатан Кавказдин такабурлу, азадвал кІани дагъви дишегьлияр! Акунани такІан тир душман чи азадвилиз ва чи уьмуьрдиз вичиз къурху гузвай вахтунда за, дуьньядиз эдеби жанлу шаир СтІал Сулейман гайи лезги халкьдин руша, чи митингдин трибунадихъай квез чи Ватандин азадвал, намус-гъейрат ва аслу туширвал патал активдаказ женг чІугуниз эвер гузва!» - лугьуз рикІел хканай вичин макъалада филологиядин илимрин кандидат В. Бурбела лугьудай алимди. «Литературадин Дагъустан» 1986.3.
Гьа девирдин халкьарин садвили кьилелай кІвачелди яракьламиш хьанвай фашизмдин винел гъалибвал къазанминай. Сагърай чи вири миллетрин Садвал! Ингье, ЧІехи Гъалибвал къазанмишай-далай инихъ вири инсаниятди 65 йисан сувар къаршиламишзавай йикъалди са шумуд варз амаз, стха халкь тир украинвийри чпиз цІийи президентвиле кьегьел хва, халисан ватанэгьли, халкьэгьли Янукович хкяйнава. Украинадин халкьдихъ галаз Дагъустандин вири миллетар СтІал Сулеймана башламишай, Расул Гьамзатова давам авур дуствилин алакъаяр мягькем хъийида. Киевда СтІал Сулеймана куьчедин сувар, Шамилан йикъар кьиле тухвайдалай артух чи делегацийри-Киевда, Украинадин делегацийри Дагъустанда цІийи тир шадвилера иштирак хъийида.
Киевда авай землячестводин обществодин Гьуьрметлу член, Россиядин писателрин союздин член, шаир Сажидин.
 

=Музейдин 60 йис=
СТIАЛ СУЛЕЙМАНАН МЕМОРЕАЛЬНЫЙ МУЗЕЙДИКАЙ

Алай йисуз, Дагъустандин халкьдин шаир СтІал Сулейманаз гьукуматдин Къарардалди 1934-йисуз
эцигай дараматдикай 1950-йисуз мемореальный музей ачухайдалай инихъ 60 йис тамам хьанва. СтIал Сулейманан музей-кIвал Дагъустандин гьукуматдин къарардалди I950-йисуз шаирдиз гьуку-матдин харжидалди эцигай цIийи кIвалера ачухна. И кIвалера Сулейман вичин уьмуьрдин эхи-римжи кьве йисуз яшамиш хьана. I933-йисан гатуз Сулейманан патав урусрин машгьур писателар Николай Тихонов, Петр Павленко, Владимир Луговской ва маса юлдашар атанай. Ноколай Тихо-нова вичин «Дагъларин рикI» тIвар алай повестда шаирдин дуланажагъдикай, ам яшамиш жезвай гьалдикай икI кхьизва: «Чун кьвед лагьай мертебада авай, мугьманар патал туькIуьрнавай утагъдиз гьахьна. Ина авай вири затIар адетдинбур, куьгьнебур, са тегьерда уьмуьрдин имтигьанрай акъат-навайбур тир. Рагъул цлакай иски рух куьрсарнавай. Маса са рух асунарнавай чилик кутунвай. КьацIарал, деб хьанвайвал, гьар жуьредин къаб къажах алай… Ам лап кесибдиз яшамиш жезвай, ада я гонорар, я поекар къачузвайди тушир. Адан тIвар машгьурзавай, амма и яшлу касдин яшайиш авайдалай гьикI хъсанардатIа, садани фикирзавачир.
За, гьеле вич сагъ-саламатзамаз, шаирдин кьулан гада Мирзеюсуфар уьмуьрдин юлдаш Стальский Къизтамавай, СтІал Сулейманаз гьукуматдин къарардалди эцигай кІваликай хабарар кьуна. Ада икІ лагьанай: «Музей хьанвай кІвал, ам зун гъайи 8 йисалай эцигайди тир. Къужа, Марият гъайидалай гуьгъуьниз, чпин гъилералди эциг хъувур кьвед лагьай мертабадин кІвалера санал яшамиш жезвай. Кьве хциз мехъерарна, чун гьар са хизан са кІвале, дармиле аваз акуна, гьукуматдин патай куьмек яз, цІийи дарамат эцигдай меслят хьана. А вахтара чилер гьукуматдин ихтиярдиз атанвайтІани, гьар са чкадал виликан иесийрин тІварар аламай. Чи къужадиз кІвалер эцигун патахъай Жаватан багъ алай, вини кьиле – «къамбарар» тІвар алай чкада эцигун меслят къалурна. Къужадиз а чка хуш ата-нач. Адаз, вичин веледриз мукьва чка кІанзавай. Гьар гьикІ ятІани, алай вахтунда музей хьанвай чка Гьажимирзейрин миресар тир Шагьимерденрин, Ибрамхалилрин (эхиримжи шаирдин руш Зубар-жатан уьмуьрдин юлдаш тир) чил тир. Къужадиз чарабурун вил галай чкадал эцигай дарамат кІанзавачир. Веревирдер авурла, ам вичин куьгьне кІвалин патав гвай. Эхир хьи, къужади, масадбу-руз чир тавуна, Шагьимерденав, са манат пулунихъ руьпе къуьл гузвай чІавуз, къаридивай чир хьайи-вал, 100 манат пул вахканалдай».
1934-йисуз гьукуматдин харжиналди, шаирдиз кІвалерикай дарвал аваз акуна, адаз цІийи дарамат эцигунин къарар акъудна. Дараматдин кІалубар хуьруьн муаллим Нурдинов Зияудинов чІугваз ту-на, устІарвилер Имирбиге, Рамалдана, Навруза, Гьажимурада, кьуланстІалви Къазагьмеда, гегьенш шуьшебендда ва дакІарра шуьшеяр Саиджамала тунай. 1950-йисалай музей ачухайла, адан сифте директор Садыки Мегьамед-Гъалиб хьана. Гъалиб Садыкьи Махачкаладиз кIвалахал хъфейла, му-зейдин директор муаллим Шайдаев Шагьвеледакай, Стальский Бесхалумакай, ахпа Стальский Мир-зеюсуфакай хьана. Мирзеюсуфа вич рагьметдиз фидалди и къуллугъдал кIвалахна. Адалай гуьгъ-уьниз Омарова Кумсията, Нагъиев Рамазана кІвалахар авуна
Агъа – СтІалрин юкьван школада гзаф йисара директорвилин везифаяр кьиле тухвай Абдулмежидов Абдуселим муаллимди вичин рикІел хкунра, Дагъустандин халкьдин шаир СтІал Сулейманаз эцигай кІваликай арадал атай мемореальный музейдин гьакъиндай икІ кхьизва: «Музейдин тарихда виридалай бегьерлу девир I970-I980 лагьай йисарал гьалтзава. I970-йисарин юкьварилай башламишна музейда, адан территорияда, адалай къецени еке дегишвилер, цIийи вилер турдалай кьулухъ КПСС-дин Сулейман-Стальский райондин I-секратарь Ибадуллагь Тагирован ча-мишмишевилерни нетижа яз музейдиз туристрин кьве маршрут ачухна: «Дербент-Ашагастал», «Рубас-Ашагастал». Нетижада Советрин Союздин вири чкайрай, вири республикайрай- Беларусиядайни Украинадай, Молдавидайни Прибалтикадай, Кавказдайни Средний Азиядай, Россиядин Европейский паюнайни Уралдай, Сибирдайни Дальний Востокдай, Казахстандайни Якутиядай- майдин сефте кьилерилай башламишна октябрдин вацра акьадалди туристар ахмиш хьана. Са бязи шегьеррай месела, Москвадай, Ленинграддай, Казандай, Мурманскидай, Новосибирскидай йиса са шумуд группа туристар къвез хьана. Музейдиз атай, адан экспозициядихъ галаз таниш хьайи и ксари чIехи шаирдикай хъсан келимаяр фикирар лагьанва».
Вич, 1949-йисуз, гьеле Айна дидедал чан аламаз, Мусаиб Стальскийдин тяй ва дуст яз, абурун кІвализ физ, лап мукьувай чидай чи машгьур хуьруьнви Мегьамед-Гъалибаз Махачклада мугьман хьайила, музейдикайни ихтилатар кватнай. «Им 1950-йис тир. Хуьруьн къене музейдин дарамат хьун – цІийи кар тир. Шегьерриз тамашмир. Абурухъ еке тарих ава, тежриба авай пешекарар ава. Хуьруьн школада муаллим яз тарсарни гайила, закай музейдин директорни хьуни, зи азад вахт къакъудзавай. Шегьерра авай музеяр тІимил ятІани заз таниш тир. За эвелимжи яз, музейдин экс-понатар кІватІдайла, шаирдин пек-партал, адан кІвалин къаб-къажах, вичи зегьмет чІугур майи-шатдин алатар, гьатта ам къугъвай чуьнгуьрни кваз кІватІна. И карда заз абурун хизанри, иллаки Мирзеюсуфа еке куьмек гана, хъсан меслятар къалурна. И карда ада вичини еке пай кутуна. Шаир-дин акъатай ктабар, адан суьретар, ганвай гьукуматдин наградаяр, са-садахъ авуна, кьилдин кьацІарал эцигун анихъ амукьрай, Мусаибан гъилин хатІарин чарар, шикилар, музейдиз атана та-машайбурун фикирар лугьудай махсус ктабни кваз, за арадал гъайи затІар я. Шаир вич эхирмжи рекье гьатдалди яшамиш хьайи кІвале, райондин, республикадин кьилерихъ галаз рахаз, алакъа хуьзвай телефон, за саламат хвена. А чІавуз шаирдиз багъишай «Эка» машин, райондин милицадин идарада, ишлемишна, кІеняй акъуднаваз амай. Са гафуналди, жува кІвалах авур йисара, адакай та-рифдинди хьаначтІани, шаирдин уьмуьрдиз хас чка авуна. Гуьгъуьнлай зан Махачкаладиз кІвалахал хъфейла, за музейдин чІехивал Мирзеюсуф Стальскийдив вахканай».
I974–йисалай инихъ музейдин директорвал шаирдин хтул ДР-дин культурадин лайихлу къуллугъчи Стальская Лидия Мирзеюсуфовнади ийизва. ЧIехи шаирдин музейда пуд лагьай сеферда туькIуьрунар кьиле фена. I987-йисан эхиррилай башламишна, I988-йисан майдиз куьтягьна. И се-фердани ам ачухунин марекатда иштиракиз шаирдин ватандиз КПСС-дин Дагъустандин обкомдин сад лагьай секретарь Мегьамед Юсупов, ДАССР-дин Верховный Советдин Президиумдин Председатель Мегьамедали Мегьамедов, Министррин Советдин Председатель Абдурзакь Мирзабегов, Дагъустандин халкьдин шаир Расул Гьамзатов атанвай. Яру лент Расул Гьамзатовани Мегьамед Юсупова атIана. Музейдин кхьинар ийидай махсус ктаб Расул Гьамзатова ихьтин келимаяр кхьена: «Ингье чун мад сеферда Дагъустандин поэзиядин виридалайни кьакьан кукIушрикай сад тир, Агъа СтIалрин хуьруьнви зурба дагъустанвидин кIвале мугьманвиле ава. Заз якъиндиз са кар чида: Сулейманал гьеле чан аламазни адахъ гзаф кьадар мугьманар ва ярар-дустар авай. Ингье ам рагьметдиз фенватIани, къени сел хьиз адан кIвализ мугьманар къвезва. И кардин себебни ам я хьи, миллионралди инсанри, цIийи-цIийи несилри адан жавагьирриз икрамзава. Гьавиляй чIалан устаддин тIварни эбеди яз эзберзава. Адан кьадар–кьисмет Дагъустандин вири халкьарин кьадар–кьисметдихъ галаз сад Расул Гьамзатов I988-йисан 2 – июнь».
2009-йисуз, Сулейман-Стальский район, муниципальный тешкилатдин кьиле чи баркаллу лезги ли-дер авайла, СтІал Сулейманан музейдин дараматда, адан багъда, элкъуьрна кьунвай чахчахра, му-зейдин вилик квай Дагъустандин литературадин «Шииратдин йикъар» кьиле тухузвай майданда къир цана, еке тир дегишвилер гьатна. Са гафуналди, СтІал Сулейманан мемореальный музей – дуьньядин кьуд патай къвез тамашдай, илгьам къачудай «Каабадин КІвал», ХХ асирдин Гомер халкьдиз багъишай Агъа СтІалрин хуьр – «Шииратдин Мекке» хьана лагьайтІа, зун ягъалмиш туш.
Лугьун лазим я хьи, музейдин директор шаирдин хтул Лида Стальский хьайидалай инихъ, хъсанви-лихъ гзаф кІвалахар хьанва. Гьар са юкъуз, чІехи шаирдихъ галаз алакъалу экспонатар жагъуриз, экспозицияр цІийи хъувунин карда куьмекар гуз, илимдин къуллугъчи Мамедов Фейзудина гьакъи-сагъвилелди зегьмет чІугвазва. Патарилай, яргъа гьукуматрайни кваз къвезвай музейдин мугь-манриз, туристриз Фейзудина, фикир желб ийидай суьгьбетар ийиз, шаирдин уьмуьрдин рекьери-кай, адан яратмишунрикай икьван чІавалди течир крарикайни лугьузва. Им – абур гьамиша гьерекатда ава лагьай чІал я. Музей къвердавай гузел, девирдин тІалабунриз жаваб гудай, садра атайла, мад ва мад хквез кІандай макандиз элкъвена. Гьелбетда, музейдикай рахун патал гзаф вахт кІанда. Эгер музейда авай рикІел алакмукьдай келимаяр авай ктабра авунвай кьван кхьинрикай рахайтІа, а кар патал кьилди макъала кхьин герек я. Им за жуваз ван атай ва жуьреба-жуьре ктабрикай, хьайи эхтилатрикай кхьенвай куьруь материал я. Ада, чи газет кІелзавайвар музейдин дараматдин метлеблувиликай тІимил хьайитІани уях ийин.

Сажидин
СУЛЕЙМАНАН МУЗЕЙДА

СтІал шаир Сулейманан музейда,
Адан руьгьни ама хейлин затІарни.
Ада кутур багъдин къене къекъвейтІа,
Куьн ягъалмиш жедач, дустар, са тварни.

Гьар са тарак кІватІиз дерин фикирар,
Жавагьирар тесниф авур кас я ам.
Кхьин тийиз, хура кІватІай шиирар,
Чи девирдин Гомер хьуниз хас я ам.

Пушкинан тІвар алай дагълар, Болдино,
Лев Толстоян Полянани Ясная;
Тамашунал куьтягь тежер хазина,
Ерияр я зияратриз хаснавай.

Агъа СтІал, Сулейманан музейни,
Шалбуз дагъ хьиз, дережайриз еке я.
Югъ-къандивай аквазва ам гуьзелни,
Ам халкь патал «Шииратдин Мекке я».

Пушкин, Толстой, Сулейман,
Миллионриз шадвал гъизвай руьгьер я.
Гьар са девир патал рикІин эрзиман,
Йис-сандивай ширин жезвай бегьер я.

 КАМАЛЛУ ИНСАНРИ СТIАЛ СУЛЕЙМАНАКАЙ

«Хъсан хьана чахъ чIехи шаир СтIал Сулейман хьайиди! ТахьайтIа эдебиятдин алемда чакай низ хабар жедай?» Семед Вургъун-Азербайджандин халкьдин шаир

Сулейман Стальскийдин тІварунихъ галаз алакъаллу яз чи Каспи гьуьл генани дерин ва гегьенш, дагълар лагьайтІа, генани кьакьан хьана. И кардай адаз чухсагъул!
Расул Гьамзатов - Дагъустандин халкьдин шаир

=К 140 летию Сулеймана Стальского=
О СУЛЕЙМАНЕ СТАЛЬСКОМ

«Поэт, если только он не мерв, молчать не может» С. Стальский.
«Творчество и Сулеймана Стальского, и Гамзата Цадасы – примеры того, как под влиянием изменившихся исторических условий развивается, откликаясь на живые потребности своего време-ни. Советская власть сближает двух великих поэтов современности Народных поэтов Дагестана Су-леймана Стальского и Гамзата Цадасы. Новые общественные условия, созданные Октябрской рево-люцией, дали поворот творческому развитию дарования Стальского, который провел поэта к новым и непредугаданным для этого типа дарования формам и жанрам, как, например, историческая хроника. Нет ничего удивительного в том, что поэты, которые в прошлом были весьма далеки друг от друга по типу своего дарования, в дальнейшем своем развитии приблизились друг другу многими жанровыми и иными признаками. Дарования Сулеймана Стальского и Гамзата Цадасы, так как они проявились в советские годы, наводят на мысль об идейном общности путей развития названных поэтов, о расширении творческих, в том числе и жанровых, возможностей.» «Сулейман Стальский и Гамзат Цадаса» Г.М.Карабельников.
«Я впервые встретился Сулеймана в августе 1934 года в Махачкале в здании Даг ЦКа. До встречи я не думал, что Стальский является столь крупным поэтом и не предпологал, что он пишет хорошие вещи, тем более он писал на незнакомом языке. Сулейман был одет просто, в не длинном бешмете и папахе. Мы сговаривались с ним с грехом попалам, при помощи жестикуляции. Но вскоре нашелся переводчик.
Мы разговарились о нашей работе. Я увидел, что Стальский удивительно умный старик, об-ладающий редкой памятью. Темы его разговоров были всегда направлены. Он призывал меня писать то, что нужно родине, что нужно социализму. И в момент смерти, перед смертью, больной Сулейман просил передать товарищу Цадасе, чтоб он помнил о задаче поэта – участвовать в нашем строительстве, писать для социалистической Родины.
Я был с ним в Москве на І съезде писателей в 1934 году. Сулейман был весел, жизнерадостен, вспылчив. Он меня всегда водил по улицам, то толкая, то притягивая, умея лучше, чем я, ходить по шумным улицам крупного города. Стальский бывал же в промышленных городах, как в Баку, в Самарканд. Весть о нем быстро распросронилась в Москве. Ко мне подходили, спрашивали: «Вы Сулейман Стальский?»
Сулейман Стальский говорил со мной о работе поэта. Он как то привел сравнение: «Закинеш удочку надолго – выташишь рыбу или ничего». Стальский был глубоко мысляший, понимающий поэтом. Слова его свободно лились. Эта характерная сторона его творчества. Нас удивляла его спо-собность говорить, свободно: умно и красноречиво. Познакомившись с его поэзией, я увидель ред-кую способность откликаться на все темы нашей жизни. Меня поразила разнообразность его темати-ки, умения писать на различные политические вопросам. Он замечательно владел формой своих стихотворений (система рифмовки, три строки и рефрен, сводное четверостишье). Одно из своих стихотворений я написал по этому образцу. Я прочел ему это стихотворение, на съезде животноводству, когда он подошел ко мне. Он сказал: «Прочти, Гамзат, что ты написал!» Я неднократно поднимал вопрос о том, что надо издать сборник произведении Сулеймана Стальского на аварском языке – до сих пор этого нет». Текст записано в редакции аварской газеты «Маарул большевик» в г. Махачкала.

=140 летию Сулеймана Стальского=
ИЗ ВОСПОМИНАНИЯ АЙНЫ СТАЛЬСКОЙ

После смерти жены Марият, на попечение остались пятеро детей. Для Сулеймана наступила тяжелое время. Кто бы мог выйты замуж за бедного Сулеймана, притом с пятырьми сирот? Вот что расскзывает его вторая жена Айна после смерти мужа:
«Я слышала о Сулеймане до замужества. Я его вторая жена. Он был очень беден, когда я вы-шла за него. Верхний этаж сакли он достроил при мне. До этого был очень тесно. Старшие сыновья вскоре стали работоспособными. Это было приблизительно лет 15-16 назад. Мусаиб был еще ма-леньким. Я его воспитывала, как родного. Семь лет назад умер мой сын, (в возросте трех лет) Су-лейман очень любил его. «Это сын моей старой жены Айны!»
Когда сыновья женились, Сулейман говорил: «У сыновей есть жены, ухаживай меньше за ни-ми».- Мусаиб женился на моей родственнице – Бесханум. Я говорила Сулейману, что две невестки не из наших родственныц, поэтому мы и женили Мусаиба на Бесханум. Недавно из Махачкалы Му-саиб по телефону говорил с своей невесткой. Мусаиб просил, чтоб она уважала меня, не обижала, не грубила. Магомед-Юсуф (старший сын) имеет двух дочек, а Мирзе-Юсуф (средний сын) имеет – од-ну. Сулейман очень любил детей своих и чужих людей. Он очень любезно относится к людям. Детей он научал жить мирно, не грубить. С тех пор, как я вышла за Сулеймана, я не слышала, чтоб он кому-нибудь грубил.
Сулейман много расскзывал о городах Баку, Дербент, но, что именно, не помню. Память у меня такая, что Сулейман всегда посмеивался. Я забываю, что вчера ела. Я знала, как слаб был Су-лейман здоровьем. В последнее время он страдал головной болью и не мог уже пользоваться своей работой, как в прежде. Люди желают, чтоб он жил еще десятки лет, я требовала бы еще два года. Я очень люблю Мусаиба, и он любит меня. Скучаю, когда он уезжает. Что касется Сулеймана, он часто вызывал к себе комсомольцев и говорил, как надо себя вести. Сулейман не смог пользоваться зажиточной жизнью, что была для него создана.
И я, и жители аула знают, как он много страдал в жизни; все жалеют, что он мало жил новой счастливой жизнью. Все знают и любят Сулеймана, я чувствую это и благодарна за это. Он рано вставал. Я ему говорила: «Ты, старик, почему так мало отдыхаешь?» Он отвечал: «Когда приходит утро, я не могу терпеть. Я должен идти стихи сочинать» Он песни сочинал чаще по утрам. Он помо-гал колхозникам в огородничестве. Часто он сочинал стихи во время работы, а читал их во время перерыва. Давно, до колхоза, некоторые обращались к нему: «Что толку в твоих стихах?» - но он не обращал на них вниманиея. До колхозов у нас жили зажиточно немногие, а большинство – бедн. Одни имели большие участки земел, а другие как Сулейман, ничего не имели. Теперь все живут зажиточно; я часто встречаюсь, с колхозниками; они рады богатству колхоза и я вместе с ними. Этот год радостный для колхоза.
Все колхозники его любили, а те (некоторые) не хотели входить в колхоз. Но, когда колхоз укрепился, Сулейман ничего подобного не видел и не слышал. (Мусаиб жил с ними) Он нам читал свой биографическую поэму о Сулеймане. Он сам его сочинил, мы давали ему ряд сведений. Су-лейман воспитывал своих детей. Старался, чтобы они учили хорошо. Когда один из них вернулся со шкоы раньше, Сулейман говорил: «Нельзя быть нетерпеливым в учебе!»
Многие приходили к нему за советами. Его расспрашивали о Москве. На собраниях колхоз-никам он подробно рассказывал об увиденом, и читал свои новые стихи. Я много слышал от Сулей-мана о Горьком. Сулейман нам рассказывал, как он беседовал со Сталиным, указывал нам на этот рисунок на стене (рисованный портрет Стальског по одной из фотографии) Вот как(таким же, как здесь) «Я говорил со Сталиным.» Как я хотела бы, чтоб Сулейман дожил до сессии Верховного Со-вета. Когда его вибвинули кандидатом, я спрашивала, как же ты поедишь в Москву, ты слаб. Он от-вечат: «Если меня не повезут, я даже пешком поду! Это дело не частное, это дело народное. Мусаиб мне поможет!» Но Сулейман заболел и умер 23 ноября 1937 года.
Путерброд, работник Радиокомитета, г. Махачкала. (Записано в Ашага Стале 15 август, 1938 г. Штамп Г Л М – 9053.56).
Сажидин Саидгасанов, поэт, Председатель «Фонда Сулеймана Стальского».

ДОМ-МУЗЕЮ СУЛЕЙМАНА СТАЛЬСКОМУ 60 ЛЕТ

В этом году отмечает 60 лет со дня открытии дом-музея народному поэту Дагестана Сулейману Стальскому. 19 мая сево года вся творческая интеллегенция района, все любители и ценители на-стоящей поэзии отметил в селе Ашага Стал 140-летие со дня рождения Сулеймана Стальского (1869-1937) классика лезгинской и дагестанской литературы и День дагестанской поэзии, который традиционно считается большим литературным праздником республиканского масштаба.
2-го мая юбилейные торжества прошли в городе Витебске (Беларусия) где достойно был представ-лен и Сулейман-Стальский район. Этот год объявлен в районе годом Сулеймана Стальского. Во всех школах района прошли конкурсы на лучшее оформление, лучшее чтение его произведений, на лучшее сочинение, посвященному Сулейману Стальскому. Проведены турниры по вольной борьбе и волейболу, провели и другие мероприятия.
В канун празднования Правителства Дагестана на ремонт и рестоврационной работы из республи-канского бюджета необходимо было солидная сумма денег. Для ремонта нужен был 916 тысяч руб-лей, из них 20 процентов оплатил район. 140-летия со дня рождения Сулеймана Стальского и в честь этого праздника Правительством республики Дагестана совместно с администрацией района произведен капитальный ремонт дворовой части Дома-Музея, построенного в 1934 году. Проложена дорожка, заменены ворота и ограждение, отремонтирован гараж, где хранится машина «М-1», подарок Серго Орджоникидзе 1935 года, благоустроена территория музея, обновлены некоторые экспонаты. Музей был открыт в 1950 году. С 1934 по 1937, т.е. до дня своей смерти, поэт жил в этом доме. До постройки нового дома Сулеймана Стальского посетили П.Павленко, В. Луговской, Н.Тихонов. Тот старый дом состоял из трех комнат. Как мне, жена Мирзеюсуфа рассказала, в то время каждая семья поэта жила в одной комнате. Старший Магомедюсуф со своей женой, Мирзеюсуф со своей женой, в третьем комнате жил поэт, жена с младшим сыном Мусаибом. Новый дом, будуший музей начал строит, 7-8 лет после их свадьбы.
По решению Правительства Дагестана в 1934 году начал этот дом. Расходы государства взял на се-бя. Прорабом был односельчанин Тарикули Османов. При строительстве дома работали мастера по кладке стен Казахмед из Орта Стала, Шихкерим, а плотники работали Эмирбек, Гаджимурад, Нав-руз, веранду и окон остеклил Саиджамал. Первым директором был Садики Магомед-Галиб, покой-ный ученый и арабист. С 1974 года директором Дама - Музея плодатворно работает внучка поэта, заслуженный работник культуры РД Лида Стальская.
Для празднования 60 дома-Музея, администрация района принял специальное решение, соста-вил список членов оргкомитета.
Сажидин Саидгасанов, поэт, заслуженный работник культуры РД.

Сулейман Стальский всегда был немногословен. Он был во многих местах, начинай с Дер-бента, Баку и даже работан на мосту Сыр-Дарьи. Об увиденнем тяжести и о прожитой жизни он рас-сказал в нескольких словах: «Я был во многих местах и понял, что трудящимся и в Ашагастали и в Сыр - Дарье живется бедно». Столько лет, столько горе и печали? Все в нескольких предложениях. Помоему, он стал поэтом, а не писателем. И в стихах он тоже немногословен. Ни одной личной сторки. Каждая строка в куплете лежит на своем месте, как кирпчи у хорошего мастера, как каждый мазок у выдающегося художника Репина.
 
=Балакъардаш Султанован 100 йисан юбилейдин къаршидиз=

ЖЕНГЧИ ШАИР

Девирар къвез, алатзава. Ватандал атай бедбахтвилер цIийиз акьалтзавай несилрин рикIерал хкун - иллаки чарасуз я. Советрин гьукуматди: батракриз - азадвал, авамриз – кIел-кхьин, гишинбуруз – фу; кьецIилбуруз – партал ва чимивал гана. Дагъстандин халкьдин шаир, ХХ асирдин Гомер СтIал Сулейманан уьмуьрдин рекьикай, ада чIугур кьван азаб-азиятдикай кIелайла, чаз гьа девиррин инсанрин кьисметрикай са гьихьтин ятІани хабар жезва. Азадвал ва бахт багъишай советрин Ватандал 1941-йисуз фашистрин Германияди вегьейла, гьар са кIваляй, гьар са хуьряй, гьар са райондай ва шегьердай миллионралди жегьилар ва агьилар фронддиз фена. Гзафбуру чанарилай гъил чIугуна, душман вичин меркезда телефна,
1945-йисан майдин сифте кьилера гъалибвал къазанмишна. Эхь, чун чан аламайбур, Ватан патал, са азадвал патал чанар къурбанд авур женгчийрин вилик буржлу яз амукьзава. Тамаш садра, тек са Агъа СтIалдилай фронтдиз фена, хтун тавурбур гьикьван аватIа? Са хуьряй 130 эрекекар! Абурун арада шаирар, къуллугъчияр, муаллимар, лежберар, лап жегьилзавай гадаярни. Гьамиша рикIел хуьда чна абурун гьар садан тIварар. Хуьруьн юкьвал хкажнавай обелискдин мрамордал, Ватан патал кьейибурун тIварар кхьенва. Гьар йисан майдиз обелискдал гъилера цуьквер авай аялар, муаллимар, хуьруьн жемят ва Ватандин дяведин иштиракчияр къвезва. А списокда шаир Балакъардаш Султанован тІварни ава.
Алай йисуз эдебиятдал рикІ алайбуру сифтегьан муаллимрикай сад, вични Дагъустандин халкьдин шаир СтIал Сулейманан шииратдин багъда бегьердал атай жегьил шаиррикай сад, Балакъардаш Султанов дидедиз хьайидалай инихъ 100 йисан юбилей къейддайвал я. Гегьенш къатариз женгчи шаир Балакъардаш Султанован кьисметдикай делилар гун.
Куьруь справка. Султанов Балакъардаш 1912-йисуз Куьре округдин Агъа СтІал хуьре дидедиз хьана. Фад етим хьайи Балакъардаша батраквал авуна. Хуьруьн мектеб ва Дербентдин педтехникум куьтягьна., Агъа СтІалрин мектебда муаллимвиле кІвалахна. Балакъардаш жегьил йисарилай шиирартеснифунал машгъул хьана. И карда ада СтІал Сулейманавай тарсар къачуна. Сифте шиирар («Зи вахаз», «Пионер», ва масабур) райондин «Колхоздин пайдах» ва республикадин «ЦІийи дуьнья» газетриз акъатна. Балакъардаш Султанован яратмишунрин арада «Батрак Агьмедан кьиникь» поэмади чІехи чка кьазва. ЦІийи уьмуьр туькІуьрзавай йисариз бахшнавай эсерди Балакъардаш Султанован тІвар лезги шаиррин арада тестикьарна. Ватандин ЧІехи дяве башламиш хьайила, Балакъардаш Султанов гуьгьуьллудаказ фронтдиз фена. Зари 1942-йисуз дяведа кьегьелвилелди кечмиш хьана.
Чешмеяр:
1. Лезгийрин поэзиядин антология, 1958.
2. «Оборванные струны», М. Митаров. 1985.
Акимов Къ.Х. «Лезги зарияр» 2001.
Гьакъикъатда, Балакъардаш Султанован аял вахтарни, Стал Сулейманан хьиз, етимвилелай ва ахпа батраквилелай башламиш хьана. Агъа Хъартасви Балакъардаш, вичин хва Султаназ агъастIалви Гьуьсейнан руш Бисен це лагьана, гурлу мехъер авурдалай гуьгъуьнищ рагьметдиз фена. Далдам-зуьрнедив Агъа Хъартасрик тухвай Гьуьсейнан руш Бисена 1912-йисуз вичин кIани Султаназ хва хайила, эркекдал бубадин Балакъардаш тІвар эцигнай. Султановрин кIвале – шадвилин гурлу межлис къурмишнай. Хва къужахдиз атай Бисенан шадвилер са акьван яргъалди фенач. Балакъардаш кІвачел акьалтна, куьчейра къугъвазвай ял яз адан япарихъ чІуру хабар агакьна. Гьяфте-базардай кIани-дакIанар къачуна, балкІандаллаз хуьруьз хквезвай Султан, къатиз акатай тІурфандин селдик акатна. Адакай далда чка яз, рекьеллай чІихи хъархъун тарак фенваз, ам инсафсуз цІайлапандин хурук акатна. Султан ва ам алай балкIан цІайлапанди яна, кьведни кьена. Жегьил суса вичин кьилел алай чIарар чухвана. Амалар чир хьанвай Балакъардашаз вичикай гила етим хьанвайди чир хьана. Адет тирвал яс кьуна, ам Балакъардаш гваз гъуьлуьн кІвале ацукьна. Са кьадар вахтунлай Бисена вичин гъуьлуьн чІехи стха Бирегьимавай хабар кьуна:
-Бирегьим дах, гила зи вилик са рехъ-раж эциг. Стха къвез- хъфизва, за вуч ийида?.
-Чан свас, са гъвечІи аялдин диде я вун. Ви жегьил уьмуьр – Балакъардаш хуьз, ацукьиз хьайитIани – ви ихтияр я. КIвал-югъ, цадай ник, тамун чкани куьн паюниз ава. Амма завай ваз, вун экъечIна хъфиз хьайитIани, кIвач куда, хъулухъ хьухь лугьуз жедач. Хъфиз хьайитIа – ваз рехъ ачух ва гьяркьуь я. Амма са тIалабун ава, аял хуьз жедатIа – хутах, гъуьлуьз фидайвал хьайитIа, ам завай СтIалрин куьчейра таз жедач. Адахъ – зун хьтин амле гала. Адан гележегдин кьисмет за жуван хивез къачузва.
Са акьван вахт арадай фенач, стха Сефербиге, кьилел итим аламачир вах за Агъа Хъартасрик тадач! - лагьана, арабадал парар алаз, хтул Балакъардашни гваз Бисен хуьруьз хкана. Уьмуьрдин юлдаш Султан бедбахтвилик кьиникьин дерт рикIе авай Бисенан кьисметни чІулавди хьана, амни рагьметдиз фена. Балакъардаш - я буба, я диде амачир етим яз, халудин кIвале чIехи хьана. Жегьилвилиз камар къачузвай Балакъардаш, халудин майишат давамардай, малкъарадихъ гелкъведай «алад-хъша» хьанва лагьана, Сефербегевай разивал къачуна, амле Бирегьима вахчуна, вичихъ галаз хуьруьз хутахна. Хуьре са акьван вахт хьанач. Пек-парталдал таъминарна, Бирегьима ам Дербентда Али-Заде лугьудай дуст муаллим аваз, кІвалин майишатда куьмекар гуз, къаравуш яз вугана. Икьрар хьайивал, Балакъардашан буржи кIвалин кIвалахар авун: кудай кIарасар кукIварун, яд гъун ва масабур тир.
Султанов Балакъардаш муаллим мукьувай чидайбурукай сад, гьела гьа чIавуз сагъламзавай ва вич пенсияда авай муаллим Исламов Къурбансимяла ам икI рикIел хканай: «Балакъардашан уьмуьрни СтIал Сулейманан уьмуьр хьиз, батраквилелай башламиш хьана. Агъа СтІалдал хкана, халу Сефербеген кІвале аваз, кІараб яцІу тахьанвай Балакъардаш, кІвалин ва чуьлдин кІвалахар тамамардай лежбер хьанвай. И кардикай хабар хьайи амле Бирегьима, ам вахчуна, хуьруьз хутахна, ахпа ада ам Дербетвидин кІвалел акъвазарна. Ам авай кIвалин иесидиз, Балакъардашан яшда авай Саид тIвар алай са гада авай. Абур чеб-чпихъ галаз а кьадардин дустар хьана хьи, белки хайи стхайрин арадани ахьтин гьуьрметлувал жедачир. КIелунив эгечIзавай йикъар тир. Тарсар башламишдалди, Саида вичихъ галаз Балакъардашни вичи кІелзавай школадик кутун тІалабна. А вахтара кІелзавайдан патахъай пул гана кІанзавайди тир. Хцин хатур хаз тахьай Али-Заде муаллимди, вичин хцихъ галаз Балакъардашни кIелиз кутунай. Ада хва Саидахъ галаз Балакъардаш са парта ацукьарна, кIелиз эгечІна. Саиданни Балакъардашан дуствал мадни мягькем хьана. Школада кIелни ийиз, кIвалин кIвалахар авунлай алава, халисан артистдин амалар квай Балакъардашан шадвилерин атIа кьил хьанач. Ибур, 1931-1932-лагьай йисар тир. Ахпа ам педучилищедик экечIнай».
«-За Дербентдин педучилищеда кIелзавай вахтунда, - рикIел хкизва Вини Ярагъдал яшамиш жезвай Нежведилов Юнус муаллимди,- Балакъардаш Султановаз чи арада художественный самодейтельносдин кьилин иштиракчийрикай сад яз, къемеда гафарал, манияр ягъунал, чуьнгуьрдал ва тардал къугъунрал рикI алай гада яз чида. Акунрай къумрал, кІалубризни са акьван тарифдин гада туширтІани, муаллимрин патай, вичин таярин адаз еке гьуьрмет авай. Ада чаз вичи туькIуьрай куьруь, амма метлебдиз дерин шиирарни кIелдай».
Балакъардашан тешкилатчивиликай. Педучилище акьалтIарай жегьил муаллм, вич рекье тур чкадиз фин лазим тир. Ибур Дагъустандин хуьрера савадсузвал терг ийизвай йисар тир. Советрин гьукуматди муаллимрин вилик, са куьруь тир вахтунда кIел-кхьин течир садни амукь тавунин месэла эцигнавай. Виридалай зурба жетинвал – жегьил рушар школадиз кIелиз гъуннни тир. Балакъардаш Султанова, Куьрхуьруьн школадин муаллимрихъ, хуьруьн жегьил комсомолрихъ галаз, тарсарилай гуьгъуьниз, йифен курсарани тарсар гуз хьана. Ада са кьадар инсанар, вичин мецин ширин келимайриз гъавурдик кутаз эгечIайла, яваш-яваш рушарни мектебдин ракъуриз башламишна. Кьисметдай хьиз, Балакъардаш Султанова Курхуьруьн юкьван школадиз Алибег Фатаховни хтанвай. Абурун арада шиирар кІелунин, школадин муаллимрин иштираквални аваз, хуьруьн клубда концертар гунарни тІимил хьанач. Са акьван вахт хьанач.
А чІавуз райондин ОНО-дин заведищ Идрисов Къафлан яз, абуруз кьведазни Агъа СтIалрин НСШ-диз муаллимвал ийиз хкведай мумкинвал хьана. Алибег Фаттахова, школадилай къецелай, хуьре политкурсарни гузвай. СтIал Сулейманан гъвечIи хва Мусаиб Стальскийдихъ, Ризаханов Жегьил муаллимриз, кьиблепатан Ахцегьа авай лезги театр яз, гьамни варцарилай садра хуьрериз коцертар ва тамашаяр къалуриз къведай адет авайди тир. Хуьрерин жегьилрин рикIер бес кьадарда шад гьиссерив ацIуриз жезвачир. И рекьяй, вичихъ гьам музыкадин алатрал къугъвадай, зарафатрин ролра къугъваз алакьунар авай Балакъардаш кIвенкIвечи хьана. Ада вичин патав, манияр лугьунин рекьяй ширин сесер авай, Шихнебиев Абдулкерим, Абдурагьманов Бейбала ва гьа икI са шумуд касдихъ галаз сад хьана, гьа девирдин силли театррин чIуквар ва михьиз, хуьруьн клубда къалуриз башламишна. «И кар иллаки Сулейман бубадиз бегенмиш хьана, - лугьузва Къурбансмял муаллимди. - А чIавуз сегьнеда къугъвадай дишегьлияр авачир. Къвез ашкъи авай рушар бубайри ракъурзавачир. Абур мажбур жезвай, дишегьлирин ролра къугъваз жедай садал-кьведал талукь парталар алаз сегьнедиз къвез. Кьиле Балакъардаш авай хуьруьн муаллимрин десте, къунши хуьрериз ва Кьасумхуьрелни физ, концертар гуз, тамашаяр къалуриз, хкведай.
Уьмуьрдин юлдаш жагъуникай. Балакъардаш Султанаван пуд аялдикай: Сабира, Султан ва абурукай амай рш Раяди диде-бубадин кьисметрикай ихьтин гафар рикІел хкизва: -Ара физ, чи дахни галаз школадин художественный коллектив галаз Кьулан СтІалрин школада концерт гудайла, чи дахдиз, хъсан абурар алай ва вичини ширин сесиналди манияр лугьудай Нисейхалум гзаф бегенмиш хьана. Садазни чир тавуна, дахди вичин дуст тир Къихлеров Гьажиметаз, вичин патахъай рахун тІалабна. Кардин агьвал чир хьайила, диде-буба кьилел алмачир етим гададиз гудай руш вичин диде Айисатаз минетна. Пагь, гьикьван чІалар ада чи бахдиз багъишнай? Абур вири зи рикІел аламач. Дидедиз вири хуралай чизмай. Ада лугьуз, кхьейбур за куьн фикирдиз гъизва: «Гуьзел», «Лезги руш», «КIани руш», абурухъ галаз за квез «КІек чуьнуьхайдаз», ва «Муаллимдиз» бахшнавай эсерарни кхьизва».

 ЦІийиз жагъай эсерар
Балакъардаш Султанов
Гуьзел
Эй гуьзел яр, гьикІ хьанай ви захъди хьайи майиша?
На ви рикІин сир гузвач хьи гьич садрани заз, гуьзел.
Вахъ рахадай кьве гаф ава, садра кьванни инал ша,
Я тахьайтІа, зун гьанал къвен, вун гьанал акъваз, гуьзел.

Йифиз ксай мисикни кваз гьатда вун зи хиялда,
Гьич язухни къведачни ваз, зун аквзвай и гьалда?
Эхир кьиляй чара атІуз, за кьве вилни акьалда,
Мад ахварай аквада заз вун завди рахаз, гуьзел.

Къуз пуд сефер шутка яда на ви лацу сарариз,
Тик дабан шиблитІ алачиз, кам вегьич на гурариз.
Одекалон ни чукІурда на парталдин яхадиз,
Ипекдин шаларикай сад ви кьилихъ галаз, гуьзел.

Хъуькъвер яру бубуяр хьиз жеда ви зун акурла,
Регъуь хьана, рахаз жедач зи гъавурда такьурла.
На рикІин сир куьз лугьудач, зун хиялрив ацІурна,
Гила кьванни дуьз жаваб це таб тавуна заз, гуьзел.

Куьлуьз-куьлуьз камар къачуз, ван жедач ви къецихъай,
Сумка куьрсда на къаш авай тупІал галай гъиликай.
Чархар ягъиз фида вун Балакъардашан виликай,
КІанда заз са зеррени акъваз тавуна, вун кьаз, гуьзел. г

Я лезги руш
Лацу фите пеле аваз,
Къекъведайла на гуда наз.
Бахтавар хьуй вун жагъайдаз,
КІвалин абур я, лезги руш!

Уьмуьрда ваз мажал хьанач,
Чи бубайрин адет чІурнач.
РикІевай гъам вуна чирнач,
Баркалла гъай, я лезги руш!

Харад переем тандал алаз,
Зуьгьре гъед хьиз аквада заз.
Йикъан кІвалах рикІе аваз,
Бегьемарнай, я лезги руш!

Хъуькъвера хуш геллер гьатиз,
Хъуьредайла кІан я рикІиз.
Зун гьазур я ваз чар кхьиз,
Вал алай тІвар я, лезги руш!

Экуьн кьиляй фад къарагъиз,
Фида квар гваз вун ятар гъиз.
Агъсакъалриз кьил агъузиз,
Салам гудай, я лезги руш!

Балакъардаш, хуьх на сабур,
На масадан хамир хатур.
Лезгистандал гъайи абур,
Куьн къуватар я, лезги руш!

КІек чуьнуьхайдаз
Агъа КІваляй кур гъваш Фатма,
Вини кІваляй тІур гъваш Фатма,
Шириндайни кІекрен дулма?
Гардан яру кІек тІуьна зи!

Зи кІкрен сес амач къурал,
ЧІур хьуй, яллагь, тухвайдан кІвал.
Гьалал жедач чарадан мал,
Гардан яру кІек тІуьна зи!

Зи аялрин галамаз вил,
Чуьнуьхиз гьикІ фенай ви гъил?
Куьз фагьмнач на эхир кьил?
Гардан яру кІек тІуьна зи!

Гардан кьуна, гана азаб,
Авуна ам ахпа кьасаб.
Ви туьтуьна акІуй кІараб,
Гардан яру кІек тІуьна зи!

Мез лал хьуй чахъ рахадай,
Масадбурун тум жакьвадай.
Ажал жагъуй ваз таквадай,
Гардан яру кІек тІуьна зи!

Гьич садани жемир темягь,
Гьалал жедач адаз, валлагь.
Зегьмет чІугуна фу не лагь.
Гардан яру кІек тІуьна зи!

Балакъардаш ийиз секин,
Ви килфетдиз атуй тІегъуьн.
Ваз гьарам хьуй тІуьр зи ризкьин,
Гардан яру кІек тІуьна зи!

    Шихжамалован суьгьбет. Балакъардаш Султанов уьмуьрда хъуьруьн-зарафатрал рикI алай шад касни тир, - лугьуз рикIел хканай чIагъанчи Шихжамалов Ямудина.-Са сеферда Кьулан СтIалдал театр гваз фейила, адаз билбилдин сес авай Нисейхалум лугьудай руш акуна. Чидач ада гьинай жагъурнатIа, мани лагьай рушав ада, амайбурухъай чуьнеба, цуькверин кIунчI вугана. Нисейхалумаз абур къачузни кІанзавачир, амма Балакъардашан гуж артух хьайила, къачур цуьквер столдал алай шуьшедин гичинда тунай, ам вичелай вилер алат тийизвай Балакъардашаз тамашна, тади камарив кІвализ рекье гьатнай..
Шииратдин рехъ. Шаирвилин рекьикай. рахайтIа, ам вичин таярин арада са чипIинин вине авай. Адахъ хъсан кьатIунар, кхьиз гъиле кьур эсер девирдихъ галаз кьадайди хьунилай алава яз, ширар жуьреба-жуьре гьижайрин къайдаярни ишлемишдай алакьунар ава. Ада вич чIехи эсерар теснифдай устадни яз машгьур авуна. «Батрак Агьмедан кьиникь» - гьа ихьтин эсеррикай сад я. Балакъардаш Султановахъ шиирар гзаф авай. Абубукай са кьадарбур райондин «Колхоздин пайдах», республикадин «ЦІийи дуьнья» газетризни акъатна. Адан эсерар школайрин хрестоматийрани гьатнава. Гьайиф чIугвадай кар ам я хьи, гьар са шаирдихъ, писателдихъ, печатдиз акъудайбуралай гзаф дафтарра, книжкайра ва я хьи, чарарал амукьзава. Вахтунда абурун иесивал тавуртІа, абур жагъур хъувун лап четин я. Мусаибан чап ийиз тахьай эсеррин кьисметни тариф ийиз жедайди хьанач. Са гъвечІи ктаб вичел чан аламаз акъатна лугьудай ванер зи япарихъ галукьна, амма жагъанвай затІ авач. Ктабра гьатай эсерарни жагъуриз жезмач.
Гуьгьуьллудаказ фронтдиз финикай. Бейхабар яз башламиш хьайи Ватандин ЧIехи дяведи вири рикIелай ракъурна. Шаирвилин къелем - штикI алай винтовкадиз элкъуьруниз мажбур хьанвай. Хуьруьн къеняй фронтдиз рекье твазвайбурун арада адахъ галаз кІвалахзавай муаллимар ва хуьруьн жегьиларни авай. Балакъардаш фронтдиз фидалди, адан уьмуьрдин юлдаш Нисейхалумакай чаз Ясли-бахчедин зеведишвал ийизвай. Ясли акьалтIарай аялар школадиз финни сад хьана, дяве къарагъунни. Чун, хуьруьн юкьвал алай агъа мягьледин мискIинда кIелзавай аялар, хуьряй балкIанрал алаз армиядин жергейриз физвай аскерриз тамашдайбурни хьана. А чIавуз хуьруьнвияр вири, алай вахтунда обелиск хкажнавай Къараханан кIунтIал кIватI жедай. А чIавуз рухваяр, гъуьлер, стхаяр дяведиз рекье твазвай дишегьлийрин вилерин накъвар, гьатта гила хьиз зи вилерикай карагзама. Армиядиз фидайла, Балакъардаш муаллим пуд аялдин буба тир. Ватандин ЧIехи дяве къарагъай чIавал аватай ада, гьатта вичин уьмуьрдин юлдашдизни чир тавуна, адан къултухда хушунал фронтдиз физ къачунвай кьетІен повестка авайди чирнавачир.
Пака фронтдиз фидалди ам Нисейхалумни галаз Кьасумхуьрел фена. Кьасумхуьрел вич тухунин себеб, ада вичин юлдашдиз кІани-дакІанар къачуз физвайди я лагьана: «Нисей, ша за ваз са пишкеш къачуда». Зазни шад хьана. А вахтунда, аяларни хвейила, кIвал-югъни авуна, пишкешар къачудай такьат чак хьайиди тушир. Ам зун галаз Кьасумхуьруьн, тарарик квай хозмагдиз фена. Пул акъудна, ада туьквенчидив пуд юкI яргъивал алай канабин еб къачуна. Туьквендай экъечIайла, це лагьай сусан къуьнерал вегьедай парча хьиз, ада Нисеян къуьнел къачунвай епинин кІар вегьана:
-Нисейхалум, им ваз араба. Аялриз каш ва мекьивал къалурмир.
-Каш-мекь и епинал квадардани, Балаш?-жегьилри чпиз куьруь тIварар багъишнавай.
-Ехь, ам са акьван яргъи ва яцIу цIил туштIани, мукьвал-мукьвал чи члардивай шелеяр гъиз, чимивални гуз жеда вавай аялриз, хуьрекарни ийиз.
-Вун гьиниз физва?
-Зун фронтдиз.
-Фронт…диз!!!-гьарай акъатна Нисеяй.-Вун фидай чІал чидайтІа, рекье недай фу-затІ кьванни гьазурдачирни?-лагьана вилерал накъвар акьалтай юлдашди.
-Юлдашар зал вил алаз военный коматдив акъвазнава. Анал чи хуьряни са шумуд ала. Чун рекье туна, жув хъфидайла, са шеле кулерни гваз ахлад! Декьена хьайитІа, зун гьина аватІани хкведа, амма дахтун хьайитІа, аялар вара-зара авуна, зи аялар чарабурун гъилера твамир!
Гьа икI, шадвилерал рикI алай, аялриз дерин чирвилер гузвай, чкадин ва республикадин газетриз ялавлу шиирар ва поэмаяр, майишатдин ударникрикай макъалаяр кхьизвай Балакъардаш Султанов Ватан хуьз рекье гьатзава. Акурбуру шагьидвалзававал, Балакъардаш Султанов, гъиле хкажна хьиз Яру пайдахни авай, фронтдиз физвайбурун кьилеваз Белиждиз кьван кІвачи фена. Чи хуьряй адахъ Абдуселим муаллимди тестикьарзавайвал, чпин дах Абдулмежид вам ад са кас галай.
Дявеяр себеб яз, яслиярни чкIана, эхирдай Нисейхалумакай Кьасумхуьрел физ почтар хкидайди хьана. Гьайиф хьи, фронтрай хквезвай пуд пипIен чарар вари рикІер шадайбур жезвачир. Чарарихъ галаз «телер» телеграммаярни хквезвай. Кагъазар вахкуз гьар садан варцел, муштулух гудай саягъда, шаддиз физвай Нисейхалуман гъиле «Телдин» чар гьатайла, ам кIвачер ва рикI буш хьана, вичин ихтиярда авачирди хьиз фидай. «Тел» вахкунихъ галаз, кIвалин вилик, къунши дишегьлиярни кIватI хьана йикь ийидайла, Нисейхалумни вичин кьилихъ галай шуткьу галудна, гьа йикьез гьахьна, чIарар чухвадай. Балакъардашан гьакъиндай агакьай хабар – гел галачиз квахьайди лагьай чар хьана.
Шииратдин ирс ва адаз къимет гайибур. Профессор Аким Къурбана вичин макъалада суални гузва. «А кьадар гуьзел ва маналу шиирар яратмишдай Балакъардаш Султанова кIвализ чарар, шииррин цIарар рахкурнач жал?- лугьуз». Дуьз ихтилат я. Ватандал атанвай бедбахтвал акур шаирдивай вичин къелем жида алай винтовкадиз элкъуьрнавайла, шаирдивай кисна акъвазиз жедачир. Кхьенай жеди, рахкурни авунай жеди, амма чал агакьай затІ авач. Себебни чи къайгъусузвални хьана. Вучиз лагьайтIа, Балакъардаш Султанова, СтIал Саядан ва Шихрагьиман манияр кхьиз, кIватIайдакай, вичиел чан аламаз рагьметлу Абдурагьмонов Бейбала муаллимди лугьудай. Вичиз, гьар школадиз тарсар гуз фидайла, Нисейхалуман дакIарар, гуьзгуьяр амачиз, гъуьруьн шириш ягъиз, чараралди ва газетралди кIевиз акунай. Са сеферда вичи Нисейхалумавай, вичини Балакъардаша кхьей Саядан манияр кхей дафтарар хабар кьурла, ада абур къай къвезвай дакIарриз яна, кукІвар хьана лагьанай.
И мукьварал къведалди, СтIал Сулеймана ва СтIал Мусаиба Саядакай трагедия кхьинкай са хабарни чаз авайди тушир. СтIал Саяд майдандиз акъатуник хуьруьн муаллимрин ва Садыки Мегьамед Гъалибан ва Нагъиев Рамазан муаллимрин еке пай ква. И карда сифте камар къачурбурукай чавай Балакъардаш Султановни яз гьисабиз жеда. Эхиримжи йисара Хасавюртдин фронда телеф хьайибурун суракьар ийидайла, Балакъардаш Султановакайни газетриз материалар акъатнай. Уьмуьр цуькведа амаз, яратмишунрин чагъинда вай жегьил муаллим, бажарагълу шаир, писател, публицист, артист, зарафатчи, шадвилерал рикI алай Балакъардаш 1942-йисуз, къанни цIуд йисан яшда аваз, дяведа игит хьиз, женгчи хьиз телеф хьана. Агъадихъ чна адан зарафатрин кьисайрикайни са шумуд куьн фикирдиз гъизва: Вичин жегьил девирда ягъа са шикил амаз, ам ктабрай ктабриз акъудиз, еридиз зайиф хьанваз, чи баркаллу хва Бабаханов Майрудин муаллимди, Балакъардашан армейский шикил машгьур художник Агьмад чІугваз туна. Зал и мукьвара адан руш Раядилай агакьай шикилни за гузва.
Сажидин, шаир, РД-дин культурадин лайихлу къуллугъчи.
Заз жуван патай, халисан зи агъастІалви хьуниз лайихлу хьанвай Балакъардаш муаллимдиз ихьтин са гъвечІи шиирни багъишиз кІанзва:

Сажидин

Женгчи шаир
Еке шаир, баркаллу муаллимдиз,
Ватан патал чан гайи кьегьелдиз,
Гъалибвилин 65-йисан вилик!

Дуьнядавай азиятар акуна,
Аял вахтар фена са бахт такуна.
Тербиячи яз зегьметар чIугуна,
Женгчи шаир хьанай, Балакъардаш вун.

Сулейманан багъдин къелем бегьердин,
Шииратдин гъед хьана вун сегьердин.
Алакьунар авай зурба тегьердин,
Женгчи шаир хьанай, Балакъардаш вун.

Азадвал хуьн патал совет эллерин,
Хура гьатна гуьлеяр квай селерин.
Сурни кьисмет хьана яргъал чуьллерин,
Женгчи шаир хьанай, Балакъардаш вун.

Душманрикай хайи Ватан азадиз,
Къелем элкъуьр авунай на жидадиз.
Жавагьирар гъайи кьегьел арадиз,
Женгчи шаир хьанай, Балакъардаш вун.
Сажидин, РФ-дин писателрин ва журналистрин Союзрин член.

Агъадихъ за квез Балакъардаш Султановахъ галаз алакъалу са шумуд кьисани гузва.

Кьисаяр:

Дуьньядал такур затI
Са юкъуз школадиз атайла, муаллимриз лугьуда:
-Къе за квез икьван чIавалди дуьньядал такур затI къалурда.
-Чаз такур, чаз тийижир, гьа са вахтунда ваз хабар авай вуч ава?-суалар гана муаллимри.
-КъалурайтIа куь жерме жеда. ТахьайтIа – зун.
-Эхь, рази я чун!-Юлдашриз Балакъардаша гафар гарув тагудайди хъсан чизвай. Вуч ятIа яраб лугьуз, абур нянихъ дустунин кIвализ илифна.
Вилик суфра экIяйна, Нисейхалума вичихъ авай гьазур-гьалал гъида. Юлдашрик шадвал квай. Абурун вил тIуьнал ваъ, чпиз такур, Балакъардашаз акур вуч аламат аватIа, гьадан къайгъуда авай. Туьн-хъун са акьван яргъалди фенач. Дустарин вил Балакъардашал алай. Вири вичиз тамашиз акъвазнавайди акур Балакъардаша юлдашдиз эверна:
-Нисей! А патал алай кIвалевай, икьван чIавалди дуьньядал алачир, амма чаз кьведаз жагъанвай затI гъваш кван!-Нисейхалум гъавурда гьатна. Вуч ятIани Балаша, нубатдин зарафат авунва. А патал алай кIваляй, лацу хуьцуьгандал алаз, винелай агъдин пекинал кIевнавай затI гваз хтана. КIвачел къарагъай Балакъардашахъ галаз, атайбурни хкаж хьана.
-Ингье! Тамаш! Дуьньядал алачир ва садазни такур зат!-лагьана, ада чинал алай жуна ва хун са патахъди авуна. Виридай гьарай акъатна!
-Жерме чал акьалтна Балакъардаш! Хва ваз мубарак!- Фадлай вил алай рикIин мурад кьилиз акъатнавай. Балакъардашан кIвале таза аялдин ван гьатна. -ТIвар эцигнавачни?-Жузуна Качабега.
-Бубадин тIвар Султан тир кьван! ТIвар эцигдайла, за квез виридаз буюр ийида.

Къазур шалвардин кьиса
Дявейрилай вилик хуьряй школадиз къведай рехъ, марфар къвайила пис кьар жедайди тир. Са сеферда ам дустни галаз фидайла, кIвач цIуьдгъуьнна, кьарадал алукьна. Алай шалвардал тамашдай гьал алачир.
-ИкI школадиз физ кутугнавач,-лагьана Балакъардаша, ам вичин кIвализ хутахна, адал вичин шалваррикай сад алукIна. Дуст школада амаз, Балакъардашаз тIимил тарсар аваз, ад Къачабеген кIвализ фена, папаз гъуьлуькай шикаят ийида:
-Ам кIелнавай культурный итим я, вични муаллим, тербиячи! Къе адаз, тарсунизни татана, пиян жедайвал хъунар авун кутугнавач. Ада акI хъвана хьи, кIвачел акъваз тежедай саягъла аваз, кьар алай чкадал алукьна, тамашдай суфат аламачир. Халкьдин вилик беябурна. Эхир за чара тахьана, кIвализ хутахна, жуван шалваррикай сад алукIиз вугана.-ИкI лагьана, ада дустунин папак цIай кутуна.
Нянихъай, кьвед лагьай сменадай кIвализ хтай итимдал, чарадан шалвар алаз акур папа гьараяр ийиз башламишна: Са куьнин гъавурда гьат тавур Къачабег пагь атIана амукьна. Сада-садан кефияр хайидалай кьулухъ, шалвардин тIвар кьурла, вуч ятIани Балакъардашан зарафатрин нетижа тирди чир хьана, кьведакни хъуьруьн акатнай. Эхь, Балакъардаш зарафатрин устад тир. Ихьтин кьисаяр адахъ мадни ава. Заз жуван макъала ихьтин цIараралди акьалтIариз кIанзава:

Кьисасдиз – кьисас
Балакъардаш а кьадардин къемеда аалар квай кас хьана хьи, ада зарафатрик кутун тавур инсан Агъа СтІалдал аламач жеди. Вири кьисайрикай рахун тавуртІани, садакай рахун тавун кутугнавач. Гьа икІ, Балакъардаша са шумудакай вичин къайдада, артух дамуна акьан тийидайвал, зарафатар авунвай. Гьайиф хьи, адан дустариз садра кьванни Балакъардашакай са зарафат ийидай кьиса жагъизвачир.
Гьа икІ, мад сеферда са зарафат – рикІ аладрун патал, Балакъардаша, вичихъ галаз гьуьрмет авай жегьилриз, нубатдин сеферда, кІвализ буюр авунвай. И кар вилик амаз кьатІай Балакъардаша, уьмуьрдин юлдаш Нисейхалумаз, кІвализ мугьманар къвезвайдакай хабар ганвай.
Няни ват тир, кьвед лагьай сменадани тарсар гайи муаллимар азад вахт яз, Балакъардаша къалурнавай вахтунда, ярар-дустар кІватІ хьана, атанвай. Алакъардашан юлдаш Нисейхалума, мугьманар патал гьазурнавай дулма авапй къажгъан айвандин кьиле хаш-хашдал ригазвай. Мугьманар атунал вил алай Нисейхалум кІвале кутугай къайда тунин къайгъуйра авай. Ргазвай къажгъан акур Шагьвелеб муаллимдин рикІел къариба агьвалат къведа. Ада вичихъ галаз дуствилин алакъаяр авай Бейбала муаллимдиз лугьуда:
-Я Бейбала, и Балакъардаша кІвале хьиз, атай мугьмандин вилик гъидай са тике фу авачир муалли чи хуьре садни авач. Кьве йикъалай садра, Балакъардаш муаллимдиз чаз буюр ийиз, чун алдатмишдай крар гзаф жагъизва. Ша, чна и сеферда кьванни Балакъардаш кІеве твадай са кьиса жагъурин. ИкІ лагьайла, Абдулагьай муаллимди хабар кьуна:
-Я Бейбала, ам а кьадардин амалдар инсан я хьи, чавай сакІани ам тухуз жезвач.
-Яда, яргъал вучиз фида? И айвандик дулмаяр ргазвай къажгъан ква. Адан кьилихъ са касни квач. Ша, чна а къажгъан Мусаибан кІвализ тухун. И кар себеб яз чна Мусаибазни чи межлисдик буюр ийин.
-Мусаиб хуьре авани?
-Каникулриз хтанвай студент я, гьадазни са шадвал жеда.
Гьа икІ, дулмаяр авай къажгъан, Бейбала Муллимди, Мусаибан кІвале эцигна, хабар гуда:
-Мусаиб стха, валлагь дуьз гафар я, Балакъардаш муаллимдиз вун хуьруьз хтуникай хабар яз, квез вичин кІвализ буюр ийиз кІанзавай. И кар патал а касди са шумуд кило як къачуна, дулмаяр гьазурнава. Чи чІалхахъ жезвачтІа, ингье, дулмаяр авай къажгъан шагьид я.-лагьана, таъкимарна хтанвай.
Гурарай винелди къвезвай ванер авурла, атайбур Балакъардаша ва Нисейхалума хушвилелди кьабулна. Мугьманривай жузун-качузун авурдалай гуьгъуьниз, виридан вил суфра экІяйнал алай. Вучиз ятІани суфра аквазвачир. И кардикай намус хьайи Балакъардаша вичин юлдаш Нисейхалумаз эверна:
-Я Нисей, чи вил на гъидай хуьрекдал ала!
Нисейхалума, вилерин ишарайралди Балакъардашаз къецел экъечІун теклифна. Чир хьайивал, мугьманриз дулма гьазурнава къажгъан квахьнавай. Сивяй артухан ихтилат акъат тийиз, хтана межлисда ацукь хъувунвай Балакъардашавай къвалав гвайбуру хабар кьуна:
-Ана гьикІ хьана, Балакъардаш, хуьрек гьазур хьанвай хьтинди туш, ша чна чи школадин уьмуьрдикай суьгьбет кудин.
-Вун школадин суьгьбетрикай рахазва, Бейбала, ина хьайиди масад я.
-Вчу хьана?-хабар кьуна Абдулагьай муаллимди.
Галай юлдашрик хъвер акатна. Абурукай сад – Къачабег муаллим рахана:
-Залумдин хва, вуна зун шалвардин патахъай папаз шикаятар авуна, зарафатар авуна. Бес хьурай ман! Чазни, вакай са нубатдин зарафат ийиз кІанз, сакІани багьна жагъизвачир. Дулмаяр авай къажгъан Мусаибан айвандик ква.
-Мусаиб хтанвани?-гьарай акъатна Балакъардашай. АкІ хьайила, чна адазни буюр авуна кІанда!
Дугъгиданни, галай дустари, дулмаяр авай къажгъан хкидайла, Мусаибазни Балакъардаша вичин кІвализ буюр авунвайди лагьана. Мусаибни аваз Балакъардашан кІвале къурмишай межлис тариф авуниз лайихлубурукай сад я. Вучиз лагьайтІа, гьамиша Балакъардаш туп ядай кьиле аваз акьалтІзавайди тир, и сеферда, лагьайтІа, Балакъардаш – масабуру ягъай туп кьадай кьиле хьанай. Бейбала муаллимди лагьана: Балакъардаш, им ви кьисасриз чи патай кьисас!