Жува-жувакай

 жува-жувакай 
Зун-Саиджамалан пуд лагьай велед, кьвед лагьай гада, гьакъикъат хайи югъ ва йис чидач, амма хуьруьн Советдин ктабра 1933-йис кхьенва, амма дидедин гафаралди, зун пIинияр чарадайла, хьайиди яз гьисабзава. А вахтара хуьруьн Советдин секретарди, са квен патахъай ятIани контордиз атайла, кIвалин чIехидавай вуч аялар ава? Абурун шумуд йисар хьун мумкин я? – лагьана хабарар кьуна, кхьидалдай.

ЖУВА-ЖУВАКАЙ

Хайи йисакай
Зун-Саиджамалан пуд лагьай велед, кьвед лагьай гада, гьакъикъат хайи югъ ва йис чидач, амма хуьруьн Советдин ктабра 1933-йис кхьенва, амма дидедин гафаралди, зун пIинияр чарадайла, хьайиди яз гьисабзава. А вахтара хуьруьн Советдин секретарди, са квен патахъай ятIани контордиз атайла, кIвалин чIехидавай вуч аялар ава? Абурун шумуд йисар хьун мумкин я? – лагьана хабарар кьуна, кхьидалдай.

Хайи йикъакай
Зун - 1952 – йисуз, кьасумхуьруьн юкьван школадин ученик, рикIел акьалтна, армиядиз финн, хушуналди советрин армиядин жергейриз фидайла, чIехи стха Саидгьасана, военком Сафароваз лагьана, акъвазардайла, за адаз «Сталиназ кхьида!», лагьайла, ада стхадиз «Ихьтин ахмакьда кхьинни ийида!», - лагьана, рекье тунай. Винница шегьердин 800…танкариз акси артиллериядин частуниз акъатна. Старшинади зи документация ацIурдайла, варз ва хайи югъ хабар кьуна. За адавай фагьумдай ихтияр къачуна, коптеркадиз фена. Фагьумна за, варз май я жеди, югъ гьим хкягъин. 1-май хуш тир рикIиз. Суварин югъни я, хайи югъни къейд ийиз жеда. Гьайиф хьи, а вахтара хайи йикъар къейд авун низ хьайитIани жагъидай шадвал тушир. Ваъ лагьана за жуваз. КIвалахар жуьтдик акатун патал жуьт число герек я. За старшинадиз – зун майдин кьведаз хьана лагьана. Гьа икI, зи хайи йис, варз, югъ – виринра икI хьанва.
Мумкин я завай паспорт къачуна килигайтIа, ана 1931-йис ва 2-май жагъунни. Им икI хьайи кар я. Зи хуьруьнви Гаджиахмедов пенсиядин документар туькIуьрдайла, архивар Дербент шегьерда аваз, анай вичин ваз и хайивилин делилар гваз хтана. Ада зун 33 ва 31-йисуз хайиди я лагьана. Кьве йисан вилик ял ягъиз экъечIдай фикир гваз, за Дербентдай архивдин справка гваз хтана. ТIварар за кьадач, амма а чIавуз исполкомдин жуьреба-жуьре къуллугърал алай дишегьлийри, заз лагьана: «Я Сажидин муаллим, вун машгьур шаир ва муаллим яз виридаз 1933-йисуз хайиди яз чизва. Гила ваз кутугнавани вири дегишриз?». Регъуь хьайи за, гвай чарар виридан вилик къазунна, урнадиз гадарна. За 33-йисан вахтунин 60 тамам хьайила, пенсиядин документар туькIуьрнай. Гьа икI са шумуд йис алатайла, зун жуван гъилевай «СтIал – Наме» ктабдиз лазим делилар жагъуриз, райондин архивдин идарадиз мугьман хьана. Килигайла, мад заз жуван хайи йисарин чар акуна. За архивдин чIехидаз вири авайвал лагьайла, адан тIвар за кьада, Роза Агахановнади заз «Дукументар жавал чан аламаз туькIуьрна кIанда, Сажидин муаллим+. Ваз аквазвани чи чIехи шаир СтIал Сулейманан хайи йикъарин гьакъиндай кьиле физвай гьуьжетунар?» За адахъ яб акална, са кве вил аваз ятIани ваъ, гьакъикъат патал. Лазим серенжемер акуна, зав гвай паспортда 1931-йисан делил ава. Амма, шаир яз, за жуван хайи йикъар 1933 – йисахъ галаз кьиле тухузва.

Аял вахтуникай
Чун гьар са кас са кьисметдин сагьиб я. Зун дуьньядал, чи бахди лугьузвайвал, «Гишин, каш авай» йисуз атаналда. КIвале пуд лагьай аял яз, заз харивал чир хьайиди туш. ЧIехи стха Саидгьасан – дахди вичин бубадин тIвар алайди ва хизанда сифтегьанди яз, гьа девирда вичиз кIандайвал хвена, парталар, гьатта кIвачерал вичи цванвай чекмеяр алаз хвена. Адалай хтIурбур зал алукIдай. Гьар гьикI ятIани, зун жув-жуван ихтиярда аваз чIехи хьана. Диде-бубадин патай, тербия къачудай ашкъи жувазни авачир, а кесибриз, буба хуьруьн колхоздин председателдин хозяйстводин рекьяй заместитель яз, пакамаз экъечшайди, йифиз, пакагьан кIвалахрин наряда иштирак авуна, геж хкведай. Диде, Къизилгуьл, куьруь буйдин, хци рикI авай дишегьли яз, колхоздин кIвалахикай акъвазай югъ заз, тек-бир акуна. Хизан, ругуд аял, малкъара авай адаз, кьил чухвадай мажални авайди тушир.
Муьжуьд йис тамам хьайила, зун «Хъираврин» мягьледа авай мискIинда кардик квай сифтегьан классдиз кIелиз фена. Заз тарс гайи муаллим Абдурагьим тир. 1941-йисуз Ватандин ЧIехи дяве акъатна. Жув аял яз, вилериз акур мусибатри къецин йикъарани секинвал гузвач. Аскерар фронтдиз рекье твадайла, дидеяр, вахар, рушар, уьмуьрдин юлдашар, гьатта чуни кваз аялар кIватI хьанва жедай. Дишегьлияр шедай, эркекри вилерилай нвагъ авадрун айиб яз, гъутар акьализ-ахъайиз, хажалатдай. Заз а вахтуникай гзаф рахаз кIанзавач.
 

Тухумдикай
Бубадивай чир хьайивал ва жуваз тарихрай жагъайвал, за агъадихъ кхьинзва: Зун – Саиджамалан хва – Сажидин – Агъа СтIалдал дидедиз хьана. Зи буба – Саиджамал – Зугьраба хуьрелай, Агъа СтIалдал Абдул-Фетягь эфендидивай чирвилер къачуз атайла, и хуьре амукьай Саидгьасанан, кьвед лагьай паб – Разиядин вад хцикай эвелимжи хьайи гада я. Дахдиз кьуд стха авай: Сийид, Сийид-Гьуьсейн, Алискер, Ярмет. Абуруз са вахни авай, ам вабадин азардик кьена.
Сийид-Гьасан буба – Зугьрабахуьре Гьажи-Ярметан хизанда дидедиз хьана. Бубади тухумрикай хабарар кьурла, икI лугьудай: Чан хва, заз чи дидедивай ван атайвал, чун пIирерикай я лугьудай. Чаз гьарам кьадач. Чак, жуваз хабар авачиз, гьарам акахьайтIа, Аллагьди бала гуда. Гьа икI я, туш лугьуз жедач, чаз са гамишдин аварии аваз, аялар къугвадайла, садан жибиндай гимиш абас (къад кепек пул аватна, айвандик квахьна. Аял шез хъифена, пул ахкIанз атана. Дидеди гьа абас чи кIвале авач -лагьана, Аллагьдал кьин кьуналда. Пакадин юкъуз аварии рекьизваз тукIурла, чуьхуьзвайла, адан ратарай жагъана. Пул вахканатIани, чаз еке зиян хьанатани, кьине вичин кIвалах авуна. Кьвед лагьай гада Сийидан – кьве кIвач, Алискеран са кIвач нубутар яз, бедендикай кватна. Виридалай гъвечIи стха Ярмет – Бакудай хтана, мехъер авур 10 йикъалай армиядиз тхвана, офицервилин чин аваз, гел галачиз квахьайбурун сиягьда гьатна. Дахди заз икI лугьузва: Зугьрабахуьрел бинелу хьайи Гьажи-Ярмет, Агъа-СтIалдаллай АтIлухан эфендидин дуст яз, атун-хъфинар авайди ялдай. Абдул-Гьамид, 1877-78-йисарин бунтар себеб яз. Дербентда асмишай вакъиа акур кас я. Гьажи-Ярмет – Куьре Мегьамедан муьруьд яз, кIелна куьтягьайла, Зугьрабахуьрел, фекьивал ийиз рекье туналдай. Гьажи-Ярмет – Муграгъай атаналда. Ам Текидаллай Пир-Гьасаннан сихилдикай я лугьуда. Тарихдин ктабар кIелайла, сана икI кхьенва: «Когда Надир шах приходил в Теки-пIир-кент – родоначальником был Пир-Хасан, пришелец из Шама(Сирии) У него был красивая дочь. Надир хотел силой брать ее в жены. Пир-Хасан не хотел этого. Когда угрожал Надир уничтожить село, она сказала: «Пусть я буду садакой за свое село!» Когда она увидела молодых девушек в гареме шаха, не желая быть женою такого варвара, во время перехода через реку Самур, бросилась и утонула».

Аскервилин йисар
Аскервиле кьуд йисни зура къуллугъна, армиядай хтай са йисуз колхозда кIвалахна. ЦIийи кIелунин йисуз зун, гьа жува тур, кIуьд лагьай классдиз хъфена, жуван гиниз хайибурухъ галаз кIелун давам хъувуна. ЦIуд лагьай класс акьалтIарайла, зун Махачкаладиз, В. И. Ленинан тIвар алай университетдиз документар гана, хтана. Вызов атайла, фена-хкведай пул гвачиз, вичин вахтунда кIелун гадарна лугьуз я бубади, я стхади тагана, зи документар почтада аваз хуьруьз хтана. Дерт эгьли хьайи зун, санихъ кьил къакъажиз, амма хуьре акъвазун къаст авачиз, алахъна. Зун бубадин дустунин гада Мурсал дуьшуьш хьана. Дерт ахъагъайла, ада вич чпин хуьруьнви Казбекахъ галаз Кара-Кумдин каналдал физвайди лагьана. Чун санал финн меслят тир. Къалурай юкъуз, кIваляй экъечIайла, Мурсал зал Кьасумхуьруьн почтадин вилик гьалтна, багъишламишун тIалабна. Казбека, фидай маса югъ тайинарнавай. Фида лагьана рекье гьатай зун, кьулухъ кам чIугун тийир кас тир. За Мурсалавай, чун фена кIанзавай чкадин адрес, къаршиламишдай касдин тIвар авай кагъаз жибинда туна. Гьа икI, зун Бакудиз, анай паромдо аваз Красноводскийдиз, анайни поезда аваз, регьметлу Сулейман буба фейи рекьер атIуз, Маридиз акъатна.
Поезд йифен кьурилай алатайла агакьна, за йиф вокзалда акъудна. Пакамаз, Нычка тIвар алай поселокдиз физвай рабочияр авай машиндаваз, къумлух рекьерай чун нисини жез Нычкадиз акъатна. Таниш тушир кас – Мурсалан стха Сейфудин жагъурна, зи рикI чкадал ацукьна.
-Квек вуч пеше ква?
-Кьве гъил!-лагьана за уьзягъвилелди.
-Я дуст кас, пешекар тушиз, кьве гъилелди зегьмет чIугуртIа, недай фу жеда, амма як ваз аквадач.
-Бес ина агъзурралди пулар къазанмишиз жеда лугьуз, чи патара махар ахъайзавай.
-Вуна дуьз лугьузва. Абур махар я. Агъзурар къачун паталди, пешекар, лап хъсан пешекар хьун лазим я. За ваз са меслят къалурин. И къаналдал кIвалахдай пешекар гьазурун патал, ускоренный курсар ачухнава. АлакьдатIа, са акьван геж хьанвач, жуваз кIелна, са пеше чира.
И гафар япарихъ галукьай зун, Нычка поселокдиз рабочияр гъана хъфизвай машиндиз акьах хъувуна, атайвал, Маридиз хъфена. Механизациядин училеще жагъурна, канцелярдиз гьахьна.
-Вуж я директор,-лагьана, зун са яцI алай итимдиз мукьва хьана. Ада заз, са яхун якIарин кас къалурна.-Зун Дагъустандай комсомолдин путевка гваз атанвайди я. За куьн каналдикай са повест кхьиз кIанзава. Зун куьн училещедиз кьабулайтIа жедачни?
-Гьайиф, дуст кас, куьн фамилия гьикI я?
-Саидгасанов.
-Юлдаш Саидгасанов, чи общежитиеда чкаяр амач, куьн армиядай хтанвайди тиртIа, са чара акваз жедай.
-Зун кьве йисан вилик армиядай хтун – тахсир хаьанани?
-Серафим Иванович, позвольте, этого земляка и есть еще двое, один детдомовец, другой москвич, я беру к себе. У моего теста есть помещение, их я устрою.
-Хорошо, пойдешь в группу экскаваторщиков. Устраивайте.-Чир хьайивал, заз кIвал жагъурай кьегьел, фадлай Юкьван Азияда кIвалахзавай, и училещедин завхоз, арменин хьана. Ам, чун пуд кас галаз, Маридин «Мира» куьчедиз хкана, са гьаятда гьахьна.
-Дядя Арам, эти ребята будут жить у вас. Постельные принадлежности у них, место покажешь самя, а я уеду.
-Хорошо, хорошо, с ним я разберу.
ЧIехи гьаят, элкъвена кIвалер. Гьаятда, чи патара верчерин демекдиз ухшар, са кIус кьакьан будка. Пуд кроват гужалди агакьарна, чун ксудай чка хьана. Зи чинин кIалубар кавказвидиз ухшар тирди чир хьайи Арама, кIвализ буюр авуна.
Нянихъ, салам гана, кIвализ фейи зун, ада хушдиз кьабулна. Жузунар ийиз башламишна.
-За гьар нянихъ куьн Дагъустандин манийрихъ яб акалзавай кас я. Куьн тек яни, эвленмиш?
-Зун холостой я.- лагьана, таб акъана.
-Холстой ятIа, чна инай квез са вижевай свсни жагъурда. Пул на къазанмишда, вун чна инай свасни галаз Дагъустандиз рекье хутада.-Хъуьрена ам. Дугъриданни, бубадин яшар авай кас яз, арменин Арам за зеке даях ва меслятчи хьанай. Гьа икI закай техникумдин студент хьана.
Хабар гьинай гун за квез, са таниш тушир кас зун авай гьаятдиз атана, Сажидинахъ къекъвезва. Зун и чIавуз, и гьаятдин атIа кьиле дагъустан лезгияр ава лагьана фенваз, абур яхулвияр яз, ина чпиз кавказвийриз виридаз лезгияр лугьузвай. Яхул ятIани – дагъустан стха я. ХтайтIа, им захъ галаз Кара-Кумдиз санал къвезвай Мурсал я. Чир жедай адал аламачир. На лугьун хьи, ам дустагъдай хтанвайди я.
-Яда, Мурсал!-гьарай акъатна зай.-Вал чир жедай гьал алач, вун гьинавай?
-Сажидин, дуст кас рухуникай файда авач. Зун декьена са кIус амаз, Сейфудина ви патав рекье турди я. Захъни вахъ хьиз пеше авачиз, гвай пулни куьтягь жезваз, стройкайра кIвалахна. Къванерин кубикар ялдай кьван, завай кIвачел акъваз жезмач. Вакай са чара.
Училещеда за гьуьрмет къазанмишнавай. И йикъара чи училищедай дружиникар хкяйнаваз, зун кинотеатрди къайда хуьдай кIеретIда аваз, бульдозеристрин группада авай сергей, кьуьлерин площаддал къайда хуьзвай. Са рушал кьве кас гьавалат хьанваз,Сергея абур секинарзавайла, а паталада адан къвала са вуч атIани эцяйна, вич катна. Сергей гьа чкадал ярх хьана, кьена. Суд-дуванар авай. За минетна, Сергеян чкадал Мурсал кьабулиз туна. КIелдай чка хьана. ТIуьн чаз гьукуматдин патай гузвай. Гуж авай кар ам тир хьи, чна незвай хуьрекрик квутазвай як, ханамаз, бухари хцикь хтутIунзавай таза кIелеринди тир. ЯтIани, гишила амукьзавачир. Кар акъвазнавайди кусудай чка тир. Чна кроватар агудна, кьуд санал ксуз хьана.
Вири йикъар сад хьтинбур тир. Амма са югъ гьамиша яз рикIел аламукьдайди хьана. Пакамаз тарсариз фидайла, зав са конспектдин тетрад гвачиз, кьуьхъ хтана, тетрадь вахчуна, галай юлдашрив агакьарзавай. Агъадай виниз яд авай арыкдин къерехдай и Арам дядиядин руш хквезвай. Залай вилик са гада квай. А руш, аквадай гьалда, вахан кIваляй хквезвайди тир кьван. Парталар чкадин халкьдинбур тир. Заз аквазвайди адан далу тир. Рушаз мукьва хьанваз, ада намусдихъ хкIидай гафар лагьана. Аквазва, руш тек я. Вуч лагьайтIани жезва. Адаз вичин кьулухъ зун галатIа аквазвач. Адан сивяй вкъатай алчахъ гафар, жув эркек ятIани, къачуз жедайбур тушир. Гьа са вахтунда, и гафар ада зи хузаиндин рушаз лагьанва. Белки завай ихьтин викIвални ийиз жедачир, эгер са яхцIур камунин вилик зи дустар галачиртIа. Жувавай жув кьаз тахьана, и гафар акъатай си ягъун хьана завай.
Бейхабар кьулухъай таркуни хьиз ягъай ам, са шумуд камуниз татаб хьана, захъ элкъена:
-Ви дуван са няниз аквада за!-лгьана, а а патал алай куьчедиз гьахьна. За адан сив ягъай ван хьайи чи гадаяр кьулхъди хтана.
-Ана вуч хьана? А ван квенди тир?
-Ам персюкдин сиви авур ван тир,-лагьана за, жув са игитдай кьуна. Ламран хци, чи Араман руш хуквезваз, алчахъ гафар лагьана. Акъвазиз тахьай за, адан сив агална.
Нянихъ тарсарай хтай заз, Арам дядяди няниз чпин кIвализ буюр авуна. Шад хьана заз. ВикIегьвиляй низ чида ада заз вуч багъишдатIа,-лугьуз хиялрик квай зун. Няни хьана. Уьзяйдиз салам гана, зун дивандал ацукьна. Салам =калам хьайидалай гуьгъуьниз хабар кьуна:
-Яда, Саид, ваз вуч ихтияр ава зи рушан патахъай хкечIдай7
-Юъ, я дядя Арам, ам зи буба хьтин ви руш тушни?
-Ваъ е, за ваз гузвай суал масад я. За ваз лагьанайни, ихьтин четин вахтунда зи рушан тереф хуьх лагьана? Ваъ, гьелбетда. Вучиз ваз и рушан патахъай чарадав чуьруьк хьана? Ам ви лишанлу тирни? Ам ви лдаш тирни?- Мад зи япариз амай гафар хьанач. Зун фикирри тухвана. Я кьей зун, -лугьузвай за жуваз, ви ажал куьз агакьнавай? Армениндин рушан патахъай хкечIни авурла, артухан гафарни къачуз?
-Саид, ваз хъел къвемир. Зи гафар гьахъбур я. А ламран хци зи рушаз вуч лагьайтIани, яб тагана хтайла, адаз са затIни жедач. Амма, абур чкадин персюкар я. Абур ачух женгиниз экъечIдай халкь туш. Вун ада са нянихъ, я кьуьлер ийизвай, я клубда, бейхабар ракьун тIвалуникай авунвай шейъ асухна рекьида. Заз чида чи кавказвийрин ргазвай иви. Вавай акъвазиз тахьай чIални заз чизва. Вун иниз кьве кепек къазанмишиз атанвайди я. Аллагьди яргъазрай, са дуьшуьш хьана, вун хутахиз иниз ви буба атайла, зун адан чиниз гьикI тамашда? Гила мад ви патай а туьнтвал хъижедач. Сара,-гьарайна папаз, чаз агъа фурай кьи хьтин чехир гъваш, за жуван гележегдин езнедихъ галаз са кьве стакан чехир хъван. А руш бубади ваз гуда. Вун теквиляй акъудун зи хиве. Туьнар-хъунар хьана, амма зун кIусни пиян хьанач. Зун Араман чина бейабур тир. Заз кIвале юлдаш авайди табун хьанвай. Сад лагьай мехъерни ваъ, кьвед лагьай мехъерна, папа кIвале халича хразвай зун, холостой гада я лугьун хьана, кицIелай акъуз пашман тир.

"Лезгинка" кьуьл
Училищеда кьуьлерин ва манийрин ансамбль туькIуьрзавай. Ансамблдин чIехиди ва музыкантар вири арменияр тир. Заз чIехида эверна:
-Вуна «Лезгинкадал» кьуьл ийида. Манияр лугьудай сес вахъ авач.
-Заз хъсан кьуьл ийиз чидач.
-Хъсан кьуьл ийиз течир вун гьихьтин лезги я?-гьарайна ада. Чидач, - чирда, чириз кIандач – гужуналди чирда!
Кьуьлер ийидайла за адаз лагьана, -жедачни са ихьтин кьуьруьк авуртIа? Зун аял чIавалай, ацукьдайла, деведи хьиз, кьве кIвач кьве патахъ ийиз вердиш тир. Ша, чна кьуьл икI тешкилин. Зун кьуьлуьк экечIалди, лезгинкадин секин макьам яда. Зун кьуьл ийиз-ийиз, сегьнедин юкьвал атайла, кIвачер хкатай саягъда сегьнеда ацукь жеда. Куьне кьве гада ракъурна, зун кьуьчIерикай кьуна, сегьнедай акъуддайла, зарбдаказ «Лезгинка» макьам яда, за, жув кутахзавайбур, гьарма саниз акъатдайвал, гъилер ахъайна, кьуьл ийиз башламишда. И карди тамашачийрик гьевес кутада.
-Яда, залумдин хва,вун халис устад я хьи. Давай, трунировать ая. Беябур жедайвал тахьурай.
Сефте концерт гун патал чун чи училищедин шефвал ийизвай са колхоздиз мугьман хьана. Куьлер ийидайбуратанва ванер чкIайла, кIватI хьайибурук са азербайджанвини квай. Ам зи патав атана:
-Вун азербажанви яни?
-Ваъ, зун лезги я.
-Зунни Къуба лезги я, Ша чна и дуьшуьш отмечать ийин. За ина пекарвал ийизва. АтIанал ала зи идара. –Фена, ваъ ийиз хьанач, акъудна шуьшедай кьведазни кьве истикIанар ацIай эрекь цана.
-Завай акьванди хъаз жедач. За вообще хъвазвайди туш.-Абур гьакIан гафар хьана. Ада зак намусар кутуна, кьве лезги и яргъа гьалтна хъун тавун. Чара хьанач хъвана. Къецел экъечIайла, захъ къекъвез са шумуд атанвай.
-Исятда ви номер я, гьерекат!,-катна хтайтIа, зи макьам язава. Кьил элкъвена зи. Са стакан ацIай эрекь, фуни галачиз акьалдарнавай за, гила кьуьл авун герек я. Башламишна. За лагьайвал, зун садлагьана, сегьнедал ацукь хьана. Залда авайбур, кьуьл ийизвайдан кIвачер хайиди хьиз хьана, вири кIвачел акьалтна. Кьве кас атана, зи хъуьчIерикай кьуна, галчIурдайла, макьамдарри туьнт макьам ягъиз эгечIна. Къастиндай хьиз, кьве кас кьве патахъ гадарна, зун кьуьл ийиз эгечIна. Руфуна авай эрекьди вичикай хабар гузвай. Халкьди къарагъна капар ягъиз акурла, заз абур мадни муьгьтелриз кIанзавай. Вилик амаз тавур прием авун хьана. А саягъда завай са кIвачел ачударун хьана, буба квез къурбад хьурай, за квез квен тариф ийида? Алчударайла, зун кьиллипацар хьана, ярх хьанач, кIвачел акьалт хъувуна, кьуьл давамрайла, клубда гьатай ванер масабур хьана. Концертдин вири нумраярни сад хьана, за авур кьуьлни.
Кьулухъ хтайла, кьуьлерин чIехида зун къужахламишна:
-Я хитрый лезгин, на ваз кьуьл ийиз чидач лагьайди тушир. Я залум, а вуна авур прием, ам залайни алакьдайди шуш, репитицайра садрани авурди тушир эхир.
-Чан чIехиди, а прием за авурди туш.
-Бес ни авуна?!
-Зи пуфуна авай стакан эрекьди. Зун я сегьнедай гъил-кIвач хана хутахдай куьна, я зун сегьнедай акъатна, залда кукIвар жедай.
-Вуна садрани хъваз акурди туш.
-Земляк гьалтна. Гужуналди хъваз туна. Багъишламиш ая!
-Вуч багъиш, заз вун кIула кьуна хутахиз кIанзава. Мад хъсамир. Я а приемни, гьазурвал авачиз тикрармир. А сифтегьан прием удачни тир. Сагърай хитрый лезги!

Къара-Къум къаналдал
Училеще акьалтIарна, амма чаз эксковатор ахварайни къалурнач. Чун пуд кас «Сормовец» тIвар алай, къаналар дерин хъувун патал, эгъуьниз, къумни яд къерехдиз гадардай гимидиз рекье туна. Эвелдай интересный хьана. Уьмуьрда параходдиз акьах тавур Сажидин, машинный отделдин моторист хьана, мотросдин уьмуьр кьиле тухузва. Вири рекьерай параход тир, амма, ада амайбуру хьиз гьуьлерал сирнав ийизвачир, кьуд патахъай тросар вегьена, вилик квай трсар алчудриз, кьулухъ галай тросар бушриз, вилик квай фрезадао къаналдин кIан деринарзавай, машинрин куьмекдалди насосди къаришма яргъал гадарзавай. Ара физ къумадал рекье тун яд, къумади кужумна куьтягь жедайла, цихъ галаз насосри чIугур кIизрияр, гьалчиз-къахчуз жедай. Еке машгъулат тир. Амма са кар хаталу тир. Кьуд пад къумлух, уьлкведаллай кьван агъу квай гьашаратрив ацIанвай чка тир. Акъанатрилай куьлуь ветIер авай, акванни тийидай, абуру кIасайла, 6 вацран, ва я са йисан вахтунда, сагъ тежедай каши хирер акъатдай. Чи патара диши цIарнах лугьуда. Заз Аллагьди ганвай. Ленинграддай атай духтуррин комиссияди ахтармишунар авурла, завай чичIе тахьана, кIвалах ийиз жеда лагьана. Зи ивидик абуруз акси иммунитет ква лагьанай. Гьа икI чна са шумуд вацра «Сормовецда» машиниствилер авуна.

Экскаваторщик
Эхир са чIавуз чун чIалал атана. Яъ. Чна кIелай курсар экскаваторщиквилинбур тир, чакай земснаряддин машинистар хьанва. Кьве дизел ва шкода машинар. Машинрин отделениеда, датIана моторрин ванер япара аваз гьикьван хьурай. Чуни низ кьве манат къазанмишда лагьана атанвайбур, квен иесияр хьанва. Къазанмишайди нез, арадал аламукьзавай кепекни авач. Чна къал акъудна. ЭкъечIна смудин начальникдин патав арзадиз. Адани чаз хуш келимаяр лагьана, отдел кадрадив тарификаций са разряддин хкажиз туна. Гила къвезвай мажиб, алатайбурулай са виш-вишни къадан артух хьана. Са патахъай шадни хьана, амма а вишни къадни гьа виликай мажиб хьиз, гъилерайни тупIарай авахьзавай.
Са вацралай мад арзадиз хтана, я чи пешедай кIвалах, я тахьайтIа, расшет. Чун кьве кас экскаваторщикдин помощникар яз рекье туна, муькуьбуруз и мукьвара гун къарардиз къачуна. Чи шадвилин а кьил авачир. Зунни Иван Иванов са яшлу экскаваторщикдин ихтиярда ганваз, «Э-3» маркажин чIехивили, стреладин яргъивили вичел чи темягь ацукьарна. Пакамахъай къвез, адан мотор михьиз, кIвалахдайла, къаналдин къерехда ацукьиз, рабочий вахт куьтягь хьунал вил алаз жедай. Ковш яргъаз гадриз, къаналдин деринрай кьар акъудиз, къерехдиз гадариз, экскаваторщикдин гъилерин ва пешекарвилин алакьунри чун сустарзавай. Чав кIвалах ийиз вугузвачир. Зун куьн вердишриз алахъайтIа, вацран мажибдикай ва премиядикай хкатда. КIелдайла, практика хьана кIандай.
Гьа икI са шумуд варз алатна. Экскаватордин кабинада ацукьна, адал кIвалахдай югъ чаз ахварайни аквазвачир. Са юкъуз Димитрий Ефимович, чина хъвер аваз атана. Чун мягьтел хьана. Чаз ам садрани икI шаддиз акурди тушир.
-Гадаяр, экскаватор къе ва пака куьн ихтиярда. Зун хуьруьх хъфена, хкведа. Саид, вун машинист жеда, Иван ви помощник. Тамаш, гьерекатмир. Гъилер набивать жедалди, коваш яргъаз, кьар санбар. Урус чIалади6 «Кидай дальще, бери больше». Понятна? Я поехал. Са шад чаз хьана, чи шадвилин кьадар авачир. Мотордиз худ ягъиз гьазурвал аквазвайла, чи патав къаналдал, землесосрал кIвалахзавайбурукай сад атана.
-Саид, наш аккумулятор засел. Выручай, братец. Я отвезу вашего аккумулятора, завожу, и обратно принесу.
-Ладно,-лагьана за, -Иван сними и передай ему. Дольго не задерживай.
Аккумулятор гваз фейи къунши, мотордиз худ янатIани, хквезвачир. Иванан гьарайдин ванерни абурал агакьзавачир. Чара атIайла, зунни Иван, къаналдин къерехдал алай луьтведа акьахна, абурун патав фена.
-Почему абманул?-Хабар кьуна Ивана.
-Мы только что хотел..-лагьана, амма чаз адахъ яб акалдай вахт авачир, вахчуна аккумулятор, чун эи чкадал хтана.
-Иван, - лагьана за, - ты подимись на берег, я с лодки тебе аккумулятор подам.
Ам хкаж хьана къаналдин къерехдал, кьакьанвал зур метр авай. Вичин гъиле авай кьусу къумадиз асухна, адал луьткве кутIунвай еб кутIунна.
-Подавай!-лагьана Ивана.
За вуч ийида? Къанни кьуд килограмм къвезвай Д-6 мотордин аккумулатор хкажна, жув луьткведин кIуфахъ фена. Аккумулятодин са къегъ Иванан гъиле, муькуьди зи гъиле амаз, адан ва зи заланвал хьайила, кирс кваз акъвазай зун, луьткве кIвачерикай хкатна, чун кьведни къаналдиз аватна. Зав аккумулятор гумачир. Иван, цикай хкатиз, мад кIаниз чIугвазвай. Им 31-декабрдин югъ тир. Чаз садазни це сирнав ийиз чидайбур тушир. Чи патара вацIара эхъвез вердиш тушир зун, гъилерив ва кIвачерив хъипрен амалар, гьерекатар ийизвайтIани, ци вичелди – кIаниз чIугвазвай. Чал алай парталарни: памбаг лалай куфайкаяр ва гьахьтин памбаг алай шалварар тир. Яд атана ченедив агакьзавай. Уьмуьр ширин затI я. Батмиш хьун садазни хуш кар туш. Зун, гьар гьикI ятIани, луьткедиз мукьва жез чалишмиш хьана. А зегьримарни, зун мукьув хьунавай, зи хуру къарагъарзавай лепейри, къаналдин юквал акъуднавай. Куьмек гудай сад кьванни авачир.
Са гуж-баладал зун луьткведиз мукьва хьана. Гъил вегьена за, амма тIуб кьванни адал агакьнач. Са кIус къават, вични эхиримжи къуват ахъайна, яргъаз гадарна за гъил, гьа-гь! Кьулан тIуб ракьун къармах хьиз, луькведин къерехдихъ галкIана. Гила чан аламукьуник зи умуд акатна. Ял хъувуна, зун кьве гъилини къерех кьуна, нефес яваш-яваш къачуз секин хьана. Садлагьана хкаж хьайитIа, заз луькведин чин пад кIаник хьуникай къурхулувал ава. Школада труникрал хкаж жедай саягъда, винелди хкаж хьана, кIвегь авай цел хьиз дакIур беден за луьткведиз вегьена. Чан чанар. Зун кьиникьикай къатармиш хьана!-кьатIана за. Ахпа зи рикIел галай юлдаш Иван хтана.
Иван лагьайтIа, къаналда акъажунра авай. Аккумулятордин ва вичин заланвили ам кIаниз чIугвазвай. КIаниз агакьайла, Ивана кIвачер эцягъиз, винелди хкатзавай.
-Аккумулятор гъиляй ахъай! Зун ваз куьмекдиз къвезва!-лагьана за. Луьткве квелди идара ийида? Кьусуяр кьведни къаналдиз аватнава. Гагь са гъили, гагь муькуьда яд къечягъиз, зун Иван вахчуз алахъна. Кьведни мукъаятдаказ къаналдин къерехдиз мукьва хьана, азад тир. Кьведни гуьдуьяр хьанвай. Винел алайбур са жуьреда шуткьунна, нисинихъ хьиз чун общежитиедиз агакьна. Алукьзавай ЦIийи Йисни вилериз такуна, зунни Иван, кьведа са шуьше эрекь хъвана, ксана. Фадлай эрекь хъун тавур а мчи рикIел, галай юлдашри гъана. Чун авай гьал акурла, абуру гъана хъваз тунай. Гьа икI чи сифтегьан югъ эксковатор чи ихтиярда ганвайлани, адал кIвалахдай бахт кьисмет тахьана, Куьгьне Йис рекье тунай. Адалай гуьгъуьниз, кIамани-кIамачни, машинистар яз кIвалахдай вахтар чаз пара хьанай.

Шахматрал къугъун
Шахматрал ва шашкайрал къугъунин карда залай усал садни авачир жеди. Къугъваз кIандай, амма шахматрал къугъвана, амукьайла заз залум жедай. Шашкайрал амукьун за квазни кьадачир. Гьаи кар себеб зун гьар кткана шахматрал ерли къугъвадачир. ДакIан кIус тIуруниз къведа лагьайвал, са няниз чи общежитиедиз, кьакьан жендек, фирчин кьван чин алай са чуваш атана. Ихтилатар, зарафатао, эхир шахматрал атана.
-Сыграем?-лагьана ада заз.
-Заз шахматрал къугъваз хуш авайди туш, - лагьана за таниш туширдаз, -шашкайрал – пожалуйста.
-Почему? Шахматы интересно. Давай!-Ада шахматар къугъваз гьазурна. За лагьана.
-Ихьтин меслят, заз жув амукьайла, гзаф дерт жедайди я, гьамани противник хъуьруьнни хъувурла. Зун амукьайтIа, вун хъуьредач, вун амукьайтIа – зун. Рази яни?
-Согласен. Давай!
-За ваз мад тикрарзава, хъуьредачтIа, зун къугъвада, тахьайтIа,..
-Да, ладно! Договорился.
Чун къугъвана. ГьикI ятIани за ам туна. Зун хъуьренач. Заз жув амукьуникай кичIезваз, хъуьруьнни къвезвачир. Кьвед лагьай сефердани гьам амукьна. Адан чин, цанар къарагъарнавай ник хтиз, хвалар-хвалан хьанвай. Зун гьа авай гьалда, дегиш тахьана къугъвазвай. Хияллу хьайи зун, амукьна. КIвалин къавар хкаж жедай жуьреда хъуьрей чуваш заз душман хьиз дакIан хъана. Акатай хъелди зи рикIел са затIни тунач. Зун жувавай квахьна. ГьикI хьанатIани чир хьанач, а саягъда за чувашдин тIанурдин фу хьиз яцIу хъвехъ гъуту яна, гьасятда адан капай кьвед яни сад яни за фикир ганач, иви галаз арар атана. Дили хьайи ам кьуна акъвазар жезвачир. Галай гадайри заз писвал ийидайди кьватIана, адан хурукай хкудна, а патал алай хизан яшамиш жезвай кIвале туна, рак къеняй агализ туна.
-Я ему дам, я ему покажу, как ударит в лицо! Он меня беззубым оставил!-Галай юлдашри ам са гужуналди секинарна. Абуру лагьана:
-Куьн гъалиб хьайиди хъуьредач лагьана меслят хьайиди тирни? Ада вун кьведра туна – ам хъуьренач. Вун садра, амни хатадай мать гана лугьуз, меслят рикIелай алатна, гьар-гьардал хъуьреначиртша, ада вал тIубни эцигдачир. Тахсир видия. Эгер вун вахтунда иниай хъфин тавуртIа, чна милициядиз эверда. Рази яни?
Адахъ галай гадаяр, яргъай чпин хуьруьнвидал кьил чIугваз атанвайбур тир.
-Чаз адан къилих чизвайди я, багъишламиш ая икI хьунай. Милицаяр квез я. Чун и сятда хъфида. – Гьа икI, за йиф чара касдин кIвале акъудна, мад а чуваш зал дуьшуьшни хьанач. Гьадалай кьулухъ, ара физ шашкайрал къугъвайтIани, жезмай кьван отказ ийизвайди я, амма шахматрал къугъун хъувунач. Вучиз ятIани, а къугъуни, жуван хамунин кьелечIвиляй яни, нервийривай яни, эх тежез, зун яргъаз жезвайди я.
Са шумуд йисуз Кара-Кумдин къаналдал жуьреба-жуьре кIвалахар авуна, ЧIехи стройкайрик жуван зегьметдин пайни кутуна, кьве йисалай хуьруьз хтана. Гьелбетда, зегьметдин игитвал завай анра къазанмишиз хьанач, амма игитар хуьниз лайихлу кьегьелар заз анра жуван кьве вилелди акуна. Къара-Къумдин барханар авай чуьллерал чан хтана. Вилиз аквадай кьван чкаяр халийрин салари кьуна, памбагрин сергьятар гегьенш хьанвай. Чкадал фена тамаш тавурдаз, Къара-Къумдин къанал себеб яз къацу чуьллериз, салариз элкъвенвай кьван чкаяр акурла шад жеда. Гьа и ЧIехи, вични Комсомольсй стройкадик жуван са кIус пай акатунал за дамах ийизва. Ана зегьмет чIугур кьве йисан вахтунда акур вакъиайрикай чIехи роман кхьиз жеда, амма а кар залай алакьда, алакьдач заз чидач. КIус-тике вакъиайрикай кхьейтIани, яшарини чпикай хабар гузва, адалай кьулухъ уьмуьрда хьайи вакъиаяр мадни зурбабур я, чидач вири кхьиз алакьдатIа. Ам Аллагьдиз хъсан чида.