Риваятрин камари - Ожерелье преданиы

Гьар са халкьдихъ вичин Ватан, вичин Тарих, вичин ЧIал ава. Инсанри къвезмай несилриз ирс яз пуд Шейъ тазва:Чил, ЧIал ва Намус. Ирс яз тазвай Шейрикай сад тир Дидедин ЧIалал ашукь кас яз, зун адан сирерай кьил акъудиз алахъна. тупIарихъ галаз алакъалу мисалар кIватIуни ва а риваят Лезги газетдиз акъудуни – зак еке тир ашкъи кутуна. Кьвед лагьай риваят за гъилериз багъишна Икьван чIавалда, тарихда кьериз гьалтзавай цIийи къайдада, кьилди-кьилди, гьар са тIварцIихъ ва я инсандин бедендихъ галаз алакъалу затIариз талукь риваятар-мисалар кIватIунай аферинар лагьай алимрикай: Ахмедуллах Гуьлмагомедован, Ахед Агъаеван, Ражидин Гьайдарован, Амри Шихсаидован, Букар Талибован, Гьажи Гьашаровар, Аким Къурбанан, Нариман Абдулмуталибован лезги газетдин кьилин редактор Ибадуллагь Тагирован, ва гзаф маса юлдашрин тIварар еке тир гьевесдив кьаз кIанзава.  

=И ктаб за жуван архайриз бахшзава=

Риваятар

Риваятар, риваятар,
Куьтягь тежер девлет я чи.
Теснифайди и аятар,
Къадим лезги миллет я чи.

Девирар къвез, алатзава,
Декьикьайрин къадир течиз.
Чна гьикьван гъалатIзава,
Келимайрин атир течиз?

КIватIзава за риваятар,
Къашар хьтин камаридиз.
Пара ава захъ ниятар,
И кар гъун патал арадиз.

Лугьуз къешенг, камал дерин,
Куьн гьи кьадар бул ава чахъ?
Гьар са нямет гаф тир ширин,
Багъри чIалан зул ава чахъ.

СтIал шаир Сажидиназ,
Куьн гьар са гаф – са акьул я.
Мад са уьмуьр ганайтIа заз,
Вири кIватIун тевекул я.

РИВАЯТРИН КАМАРИ
Автордин патай
Гьар са халкьдихъ вичин Ватан, вичин Тарих, вичин ЧIал ава. Инсанри къвезмай несилриз ирс яз пуд Шейъ тазва:Чил, ЧIал ва Намус. Ирс яз тазвай Шейрикай сад тир Дидедин ЧIалал ашукь кас яз, зун адан сирерай кьил акъудиз алахъна. тупIарихъ галаз алакъалу мисалар кIватIуни ва а риваят Лезги газетдиз акъудуни – зак еке тир ашкъи кутуна. Кьвед лагьай риваят за гъилериз багъишна Икьван чIавалда, тарихда кьериз гьалтзавай цIийи къайдада, кьилди-кьилди, гьар са тIварцIихъ ва я инсандин бедендихъ галаз алакъалу затIариз талукь риваятар-мисалар кIватIунай аферинар лагьай алимрикай: Ахмедуллах Гуьлмагомедован, Ахед Агъаеван, Ражидин Гьайдарован, Амри Шихсаидован, Букар Талибован, Гьажи Гьашаровар, Аким Къурбанан, Нариман Абдулмуталибован лезги газетдин кьилин редактор Ибадуллагь Тагирован, ва гзаф маса юлдашрин тIварар еке тир гьевесдив кьаз кIанзава.
ТупIарилай башламишай зун инсандин кьилин кукIвалай хкечIна. Яваш-яваш зун инсандин уьмуьрдихъ ва яшайишдихъ, тербия-несигьатдихъ, ацукьун-къарагъунихъ, салам-каламдихъ алакъалу шейэрикай мисалар кIватIунив эгечIна. Лезги халкьдин, кхьин тавуна, сиверай-сивериз физвай закона рва ва тербия-несигьатдин риваятар кIватIайла, зун и куьне кIелзавай кIватIалдин иеси хьана. Заз и кIвалахда куьмекар гайи, материалар чап авур Лезги газетдин, «Дагъустандин дишегьли», «Кард» журналрин ва «Куьредин хабарар», «Эренлардин сес», журналистрин коллективриз, шаирриз, писателриз (Н. Мирзоеваз, Ш. Исаеваз, А. Рамалдановаз) муаллимриз, кIватIал гьазурунин карда еке пай кутур Сулейман-Стальский райадминистрациядин кьил Низами Ниязович Бутаеваз, образованиеедин управлениедин начальник Майрудин Бабахановаз, «Куьредин хабарар» газетдин редактор Мирземет Наджафоваз, текст къайдадиз гъайи Эльбрус Бабаеваз, и кIватIал чап авур «Мавель» типографиядин вири къуллугъчийриз чухсагъул лугьуз кIанзава. Генани зи патай зурба чухсагъул я, электронный вариант кIелдайбуруз.
Сажидин.

РИВАЯТРИЗ КЪИМЕТ ГАЙИ КСАР; (Чарарай цIарар)
«Гьуьрметлу Сажидин муаллим! «ТупIарикай риваятрай» лап аферин.Адакай чIалан пешекарриз риваятрин риваят хьанва. Мадни агалкьунар хьурай Вахъ!» Агьмедуллагь Гюльмагамедов, доктор фил.фак.профессор.

Гъиле авай кар ва фикирар акъвазармир. Мадни кIватIа, мадни кхьихь. Гаф чи арада амукьрай :зи гъиле исятда Лезги чIалан толковый словарь ава. Сад-кьве йисалай зун а кар кьилиз акъудунив эгечIда. Куьне кIватIай хьтин материалди а кардиз гзаф куьмек гудай. Кхьиз ая. Акъвазармир. Квехъ гзаф агалкьунар хьана кIанзавай Агьмедуллагь Гуьлмагамедов филологиядин илимрин доктор, профессор. Махачкала. ДГУ.
 

Краткий отзыв о «риваятах», собранных - поэтом Сажидином
Одной из удивительных особенностей феномена языка то, что язык не может быть представлен не только в речи одного человека, но отдельно взятого поколения, ни одно пособие или же художественная эпопея не может охватить его полностью, во всех его компонентах, видоизменениях и, особенно во всевозможных лексико-семантических вариациях, прямых или же косвенных, переносных значениях. Вместе с тем ни один ученый - лингвинист или же поэт, или же взрослый его носитель не может знать, свободно владеть и конкретно использовать все ресурсы и выразительные возможности языка. Язык является достоянием народа, продуктом мышления многих поколений. Он существует и функционирует в сознании говорящих на нем, в творениях, созданный на этом языке и поэтому языку., Вот почему сбор, собрание, исследование и, прежде всего, возможно большого -количество слов, их семантических возможностей, ситуативных и, особенно фразеологических нюансов является процессом беспредельным, не завершавшимся никогда и всегда оставляющим после себя не охвачена множество конкретных фактов и проявлений, грамматика - функциональные, статистико-употребительные возможности и др. Все, кто имеет дело я языком, с этим воистину загадочным феноменом, будь он ученым, писателем, учителем или же просто носителем должен приветствовать любое начинание, увеличивающие наши языковые, и речевые возможности, умения, ресурсы и все то, что наши предки и ныне здравствующее поколения создали на данном языке, включая даже(не боюсь это сказать)ошибки и недоумения, появившихся в результате слабого знания языка, узости кругозора или же других причин. В свете сказанного я приветствую инициативу и результаты усилий поэта Сажидина, по собиранию публикации огромного количества фраз, оборотов и т. п. раскрывающие удивительные грани слов, обладающие фразеологичностью и одновременно имеющихся большое воспитательно-культурологическое значение., остерегающие от всего дурного. При этом неважно создан ли он данный оборот им самим, употребляется он только в его родном говоре или же он услышал его в устах иных носителей языка. Возникает нелегкий вопрос: а как это сделать, как собрать подобного рода материал, факты? Нам думается, что автор, о котором идет речь, избрал единственно возможный продуктивный способ, он сгруппировал эти языковые кусочки, речевые сгустки, элементы народной мудрости и векового опыта многих поколений по отдельным заглавным, стерженевым лексемам и понятиям. Убежден в том, что «риваяты», собранные поэтом Сажидином не должны остаться в газетной подшивке, они должны увидеть свет и дойти до каждого, кто любит краткое, меткое, образное слово, кто интересуется тайнами возникновения подобных фраз на любом языке, не зависимо от того, кому данный язык принадлежит, маленькому или же большому народу. Профессор . доктор филологических наук Р. И. Гайдаров. Дагестанская правда, 18 июня 2000 г.

Шаир Сажидинан риваятрикай
ЧIалан тажубардай хьтин кьетIенвилерикай сад ам я хьи, неинки са касдин, гьакIни тамам са несил къачуртIа, гьадан рахунралдини, я са пособиядивайни, я туш хьи, художественный эпопеядивайни чIалан ажайибвал, кьиле физвай дегишвилер, иллаки лексикадинни мана-метлебдин жуьрейрал, дуьм-дуьз ва я кирс, куьчуьрмишнавай манайрал гьалтайлани, -вири ибараяр (компонентар) къалуриз жедач. Идахъ галаз сад хьиз гьич са лингвинист алимдивайни, шаирдивайни ва я чIалан вири рессурсар сеслу авунин мумкинвилер азаддиз, фасагьатдиз ишлемишиз алакьдач, я вири чирни хьун мумкин туш..
ЧIал халкьдин ирс ва шумудни са несилдин къанажагъдин, фагьум-фикирдин продукт я. (макъала куьруь авуна гузва)
ИкI, са гзаф кьадарда гафар-чIалар, ибараяр, келимаяр (оборотар) кIватIуник, ишлемишуник, чап авуник кьил кутунвай шаир Сажидинан башламишун, гьерекатар ва нетижаяр тебрикзава. Гафарин надир сергьятар, терефар, жуьреба-жуьре манаяр ачухарзавай мягькем ибараяр квай, нагьакьан крарикай тагькимарзавай, абурухъ гьакIни культурологиядин ва тербияламишдай еке метлеб ава. А оборотар касди вичи туькIуьрнани, хайи нугъватда ишлемишзавайбур яни ва я маса чIалал рахазвайбурун сиверай ван хьанани – идал кар алач. Инал регьят тушир суал арадал къвезва: ам гьикI авуна кIани кар я, и жуьредин материалар, делилар гьикI кIватIайтIа хъсан я? Чна фикирзавайвал, вичикай ихтилат физвай авторди, мумкин тир ва менфятлу (продуктивный) тек са къайда ишлемишнава – чIалан «кIусар», халкьдин камаллувилин, рахунин тикеяр, са шумуд несилдин виш йисарин тежрибадин элементар кьилин дибдин асул лекземайриз, манайриз килигна, кьилди-кьилди группайра-кIватIалра сад авунва. Инанмиш я хьи, шаир Сажидина кIватIнавай риваятар газетрин подшивкайра амукьна кIандач. ЧIал гъвечIи ва чIехи халкьдинди хьунилай аслу тушиз, хци ва фасагьат (къешенг) гафар кIандай, гьи чIалал хьайитIани ихьтин ибараяр арадал атунин сирер чирунал машгъул тир гьар садав герек абур агакьин.
Р.И. Гьайдаров, профессор, Лезги газет.

МАД СЕФЕРДА МИСАЛРИКАЙ
Гьар са миллетдихъ ва чIалахъ чпиз хас тир кьетIенвилер ава, И кардин себебарни халкьдин тарихда кьиле фейи гьа гьерекатар, жуьреба-жуьре вакъиаяр, чкадин, яшайишдин шартIар ва масабур я. И кьилдинвилер эвелни-эвел халкьдин сивин яратмишунрай, иллаки бубайрин мисалрай малум жезва.
Мисалар, махсус жуьреда, мисал хьуй лагьана туькIуьрзавайди туш, абур инсандин руьгьдиз гьахьай гьарай-эвер хьиз, сивяй, рикIяй акъатай гафарин ва келимайрин кIунчIар я. Мисалри халкьдин яшайишдин тежриба умумиламишзава, дуланажагъдин умуми нетижаяр тестикьарзава, дуьньядин гьалариз, шартIариз, тарихдин вакъиайриз къимет гунин тегьер ва кьатIунун къейд ийизва. Абуру чпин иесидин мурадар, къастар, адан камал, шадвал, пашманвал, культурадин дережа ва масабур къалурзава. Гьавиляй мисалрин мана-метлеб гегьенш, абурун таъсирлувал чIехиди я. Гьа икI, са гъвечIи ибаради чIехи дуьнья къалурзава. Бубайрин мисалар кIватIунихъ еке метлеб ава: абур халкьдин камалдин девлет, халкьдин гафунин къуват, дилаварвал ва хцивал я. Чахъ халкьдин мецин яратмишунар, хци келимаяр, мисалар кIватIна, тартибда тунвай кIватIалар акьван гзаф авач. Гьар са ктабдихъ, кIватIалдихъ, макъаладихъ, гьелбетда, чпиз хас тир кьетIенвилерни ава. Ихьтин кIватIалрикай сад яз, чавай Лезги газетди дурумлудаказ, саки ирид йисан къене вичин чинриз чап авур шаир Сажидинан «Риваятрин камаридин» тIвар кьаз жеда. Сажидин муаллимди еке, къиметлу кIвалах авуна: ибараяр кIватIнава.
Мисалар кIватIдайла, тартибда твадайла, адет яз, авторри абур манадин жигьетдай чара ийизва: ватандихъ, зегьметдихъ, устадвилихъ, несигьатрихъ, тIебиатдихъ ва маса темайрихъ галаз алакъаллу яз пайзава. Сажидин муалимдини мисалар кьилдин темайриз чара авунва. Кьиликай, гъилерикай, дабанрикай, гьа икI бедендин паярикай, ахпа уьмуьрдикай, бахтуникай, хъсан ва писвиликай. цIудралди масабур авторди еке мукьуфдалди мярекатдиз акъуднава. «ТупIарикай риваят» газетдин чинай кIелайла, тек са тупIарихъ галаз алакъаллу яз кIватIнавай кьван мисалри са жуьредин гьисс кутазва. Чи арада, чIехи-гъвечIи талгьана, гзафбуруз неинки тупIарикай икьван малуматар, гьакIни чи гъилел алай тупIариз лезги чIалалди гьихьтин тIварар аватIа, чизвач. Чизвайбурни къайдада туна ганвай чкани авачир. Иниз килигна, сифте классриз къвезвай куьрпейриз, шегьердин аялриз дидедин чIал чирунин карда ихьтин келимайрин метлеб еке я. Сажидин муаллимди чаз теклифнавай мисалрин кIватIал словарар туьк1уьрзавайбуруз, словообразованиедал, этимологиядал, чIалан илимдал машгъулбуруз гьазуран материалар я. Ина са гафуниникай хьанвай, ада делилламишнавай жуьреба-жуьре гафар са тайин тир тартибда кIватI жезва. «Вил» гафуникай хьанвай шумуд гаф аватIа фикир гайитIа, и кар ашкара жеда вил, вили атIун, вилер алахьун, вилин яд, вилик, вили ягъун ва икI цIудралди цIийи манаяр ва гафар. Мисалри чIалан гафарин хазина ва гафарган девлетлу ийизва. Халкьди, са куьнизни килиг тавуна, гаф ва я чIалан са тайин тир уьлчме морфологиядинннн са категориядай маса категориядиз элкъуьрзава. Я тахьайтIа, тайин тир са гаф ва я келима вичиз хас тир манадилай тафаватлу - маса манада ишлемишзава гьа икI цIийи гаф ва я чIалан уьлчме пайда хьун мумкин я. Гьа ихьтин кьетIен жуьреда туькIуьр хьанвай келимаярни и кIватIалда тIимил авач. Рахадайла ва я кхьидайла, фикирда авай суьрет арадал гъунин дибдин важиблу такьатрикай сад гафунин мана къалурун я. Тешпигьри гаф ишлемишунин сергьятар гегьеншарзава. Мисалри, а мисалрик квай гафари чпел фикир желбзава. Гьар са гафуниз, ам алакъаламиш жезвай гьар са къайдадиз вичин кьетIенвал ава. Месела, са рикI, са чан, гъил ва икI маса гафар квай мисалар къачуртIа, чаз абурун манайрал гьалтайла, девлетлувал аквада. Мисалрик квай гафари чун гьейранарзава: чав фикир ийиз тазва, суьгьуьрчиди хьиз, келима чи фикирдиз мукьва ийизва, цIийи фикир туьретмишзва. Малум тирвал, чахъ чIалан памятникар, чIалан алатай девиррин гьал гьикI тиртIа къалурдай документ авач. Мисалри чIал инсаниятдин тарихдин яцIай, са шумуд девирра гъилелай-тупIалай авурди, адал кIвалах тухвана, ам цIалцIамарна. АкI хьайила, чIалан дувулар ва мисалрин мана-метлеб лап яргъал алатай вахттариз гьахьнава, гьа булахрай шире кужумзава. ЧIалан девлетлувал къалурунин карда мисалри, дугъридани кьетIен чка кьазва. Иниз килигна, чIалан тарихдин, сирерин ва тIебиатдин гзаф месэлаяр мад мисалрай аквазва. Мисалри-риваятрии абур кIватIнавайдан къайгъударвал къалурзава.Сажидин муаллимдин «Риваятрин камарида» алатай кIватIалра гьат тавунвай мисаларни ава. Яшайиш виликди финикди ада цIийи шартIар, аннамишунар, къайдаяр ва масабур тIалабзава. Идахъ галаз сад хьиз, цIийи камаллу -келимаяр, ихтилатар пайда жезва, гьабурукайни гележегда мисалар арадиз къвезва. И жигьетдай кIватIалда цIийи, мукьарал арадиз атанвай хейлин мисаларни гьатнава. Са бязи мисалар маса чIаларай, иллаки урус чIалай кьабулнавайди хьиз ава. Лугьун лазим я хьи, алай девирда урус чIалай ва я урус чIалан карчивал аваз маса чIаларай кьабулнавай ва таржума авунвай хейлинбур лезги мисалривай чара ийиз жезвмач, вучиз лагьайтIа, гьабурни чи чIалан лексический ва стилистический такьатриз, лугьузвай фикирдиз, яшайишдиз ва художественный истемишунриз, чи чIалан хсуси къайдайриз табиарна ишлемишзава: куьрелди тамамдиз лезгиламиш хьанва. Бубайрин мисалар жуьреба-жуьре вариантра аваз ишлемишзава. Абурун кIватIалар-ктабар аваз хьуни мисалра ишлемишун къайдаламищда. Абур кIватIун, са шумуд вариантдикай кутугайди хкягъун са касдиз регьят кIвалах туш. Инал лугьун лазим я хьи, и кIвалах, гьелбетда, садазни илитIдай ихтиярни авач, я гьакI авунни дуьз туш. Вири кIвалахра хьиз, инани са тайин тир къайда ва низам кIанда. Гьа са вахтунда, ихьтин кIвалахдиз терезни авач. Амма гьикI ятIани, чIалан устадвал, пешекарвал, муаллимрал алукьун хъсан жедай. Гьавиляй и кIвалахдиз фикир гана, жуваз бегенмишбур ваъ, чIалан къурулушдиз табий тир гьар са гьалтзавай келима гун лазим я. Малум тирвал, чи чIалан гафарган са акьван чIехиди туш, амма чIала авай лексикограмматический къайдайрай (месела, гафар гегьенш куьчуьрмишнавай ва жуьреба -жуьре манайра ишлемишуни, гафар ажайиб зериф жуьреда алакъаламиш жезвай такьатри ва мсб) и нукьсан гьисс тийидай мумкинвал гузва. Гьа инал ганвай чIалан кьетIенвилер эвелни-эвел мисалри, камаллу келимайри, мягькем ва дурумлу ибарайри, яни фразеологизмайри (и термин гегьенш манада ишлемишайтIа, бубайрин мисаларни фразеологизмайрик акатда) малумарда. И жигьетдай чи чIал девлетлу чIаларик акатзава лагьайтIа, чун ягъалмиш жедач. Иниз килгна, риваятри лезги фразеологиядихъ галаз танишарда лугьуз жеда, яни бубайрин мисалар лезги фразеологиядин са хел я. Дидед чIал чир хьун - им тек са чIалал рахаз, кхьиз чир хьун туш, им адан вири таъсирлу такьатри, дуьздаказ, ачухдаказ, гъавурда акьадайвал жуван фикирар лугьунни, жуван гафунин къуватлувили инсандин гьихьтин таъсир ийизватIа гьамни чир хьун я. Мисалар халкьди кьабулни авуна, абур чинни ийизва, гьар йикъан яшайишда ишлемишн ийизва. И кIвалахди чи рахун гуьрчегарзава. И жигьетдайни «Риваятрин камари» чи рахунрин, фикиррин нетижаяр яз ишлемишиз жедай ктаб я. Ихьтин ктаб - справочник, чи фикирдалди, вирибуруз чпин пеше кIелун, кхьин ва рахун тир, лезги чIалан, адан сергьятрин девлетдин къадир авай гьар са касдиз герек я. Гьа са вахтунда, кIвалахдик нукьсанарни кумачиз туш. ИкI, са-са мисалар ван хьайивал, мана-метлебдин жигьетдай са артух фикир тагана, кIватIнава. Са бязибур, эдебиятдин художественный ва чIалан кьетIенвилер гьисаба кьуна, дикъетдив хкягъун ва гуьнгуьна хтун лазим я, И месэлаяр, чи фикирдалди, Сажидин муаллимди гъилелай-тупIалай хъийида. Амма гьикI ятIани, и куьлуь-шуьлуьйри касди авунвай кIвалахдин метлеблувал, къиметлувал агъузардач. Н.Абдулмуталибов, филологиядин илимрин кандидат, ДГУ-дин муаллим. Лезги газет, 12-номер, 23.11.2000.

Гьуьрметлу Сажидин муаллим! Кьилди квез бахшнавай чин авай чи журналдин нумра квел и йикъара агакьда «ТупIарикай риваят» чна еке ашкъидивди гун за хиве кьазва.
Пакизат Фатуллаева, «Дагъустандин дишегьлидин» редактор.

Лезги газетдин пара кьадар йисара акъудиз, кIватIнавай «Риваятрин камари» инсандихъ ва адан яшайишдихъ галаз алакъалу я. А кIватIал а кардалди тафаватлу я хьи, адаз ухшар тир маса ктаб вич авач.
Арбен Къардаш, Дагъустандин Госпремиядин лауреат.

КЬИЛИКАЙ

Кьиликай рахадайла, чун гьамиша гьахъвал гвай, ийидай кар, лугьудай кьаф веревирд авуна лугьудай, гьам гьукуматдин, гьам адалай кIусни агъуз тушир гьакимрилай эгечIна, хуьруьн, кIвалин ва кIеретIдин кьилерикай, халкьдин арада авай фикирри чун чпелди желб ийизва. Агъадихъ, са шумуд йисара кIватIна, вахтунин сафарай ягъиз, михьнавай лугьунар за куьн суддин вилик гъизва. Ихьтин ибараяр, кIватIна куьтягь тежедай кьванбур ава. Лугьумир хьи, вири кIватIна, зал къведалди абурукай чи алимриз, муаллимриз ва гьакIан жемятдин векилриз хабар авачир; я залай алатайла, мад къвезмай несилрин векилриз кIватI хъийидай затI амач. Гьар са касдин сивяй гьар са жуьре акъатзавай ибараяр, за жуваз ван атайвал, жува абур ишлемишзавай къайдада кIватIнава, кхьенва. Абур, кьведра кьвед – кьуд лагьай хьиз, масакIа хьун лазим туш лагьай чIал туш. Бели и ибараяр залайни хъсан, метлебдиз дерин, лугьуниз ва яб акалуниз мадни ширин лугьуз алакьда. 

Авамвилин тахсиркар – кьил туш – рикI я къаст авачир.

Акьуллудаз дуьньядин кьуд кьиликай хабар жеда.
Ахмакь кьили – кIвачериз ял ягъдай мажал гудач.
Ахмакьдан кIвалахрай я кьил акъатдач, я кIвачер.
Ахмакьдазни кьил герек къведа кьван?
Ахмакьдахъ галаз кьил кьадайди – кьведра ахмакь я.
Ахмакьдан кьил - са вичихъ, акьуллудан кьил – виридахъ тIа жеда.
Ахмакьдан кьили – Малладин туьфенгди хьиз, геж ван ийида.
Акьуллудан кьилиз – кьил, ахмакьдан – куг лугьуда.
Авачир кьил чарадавай буржуна къачуз жедач.
Ахмакь кьиликайни бегьемсуз гъуьлуькай Аллагьди Вичи хуьрай.
Азарлудал кьил чIугун – сувабдин крарикай сад я.
Ахмакь кьве кьилелай – акьуллу сад хъсан я.
Акьул – кьилвай, берекат – чиливай тIалабда.
Ахмакьдани вичин кьил тамамди яз аквада.
Ахмакьдан акьул – дабанда жедалда.
Акьул – кьилин кIалубдиз, хамуниз килигна гудач.
Авайди – ви кьиле, авачир акьул – чарадан кьиле амукьда.
Ахмакьдан гъавурда фад гьатда, акьуллудан геж.
Аданди – кьил хьана, амайбурунди – кIвачер туш кьван.
Ахмакь мез – кьилиз, ахмакь паб – гъуьлуьз бала я.
Бармакдал ваъ, кьиле авай акьулдал дамах авуна кIанда.
Бегьемсуз хизанда – кьил жедалди, дахьун – саламатвал я.
Буба – хизандин, пачагь – гьукуматдин кьилер я.
Бендедин кьил садрани квахь тавурай.
Бедендиз – кьил, гьуьрметдиз – гъил герек я.
Бегьемсуз кьилелай кьацIар кими жедач.
Бязибурун кьилерал са шумуд кукIуш жеда.
Бегьем кьил авайди – бегьемсуздал хъуьредач.
Бязибурухъ тамам кьилер авачтIани, абурун бахтуни атIуда.
Бяс – кIуфалди ваъ, кьилелди чIугуна кIанда.
Бубадин бармак – хцин кьилел жедай адет я.
Вири няметрин кьил – ризкьин я.
Вилериз акуртIани, кьили фагьум тавунмаз кьатIидач.
Виридан кьил – са чантада, ви кьил – кьилди са чантада жеч хьи!
Види – кьи, амайданди – гетIе хьиз жемир.
Вахтунихъни бахтунихъ – я эвел кьил, я эхир авач.
Вирида крар – кьилелди туькIуьрда, сикIре – тумуналди.
ВацIун кьил – чешме я, гьуьлуьн кьил – вацI.
Гадад кьиле хабар авач, рушан кьиле – мехъер ава.
Гиртдан кьил вине кьунни мешреб туш.
Гарун кьил – цава, кIвачер – чиле жеда.
Гада – гачал ятIани кьил – камал я.
Гьикьван кьиллпацар авуртIани мад кIвачел акъвазна кIанда.
Гьар садаз вичин кьил акьуллу яз аквада.
Гьар са кеспидиз кьил кутадай устIар герек я.
Гьар са гьукуматдин кьилин шегьердиз – меркез лугьуда.
Гьар са кьилихъ вичин иеси авайди я.
Гьар са кьилиз – вичин тIал ава.
Гьар са кьилихъ вичин кIалуб ава.
Гьар са кьилел вичин бармак ала.
Гьамиша – туп ядай кьилни жагъидач.
Гьахъ – кьилинди я, амма рехъ – кIвачеринди.
Гьардахъ вичин кьилин са мурад ава.
Гьамиша дишегьлидин кьилни зайиф жедач.
Гьар са аркестрадихъ вичин кьилин алат ава.
Гьар са эсердихъ вичин кьилин игит ава.
Гьайиф бармак – кьилиз килиг тавуна къачур.
Гьай!-и кьиле лагьайла, гьарай – атIа кьиле хьана.
Гьай авачирдаз – гьарайдай кьил гьинай атана?
Гьарда вичин кьилелди алцумда.
ГъвечIи рапунизни чIехи кьил жеда.
ГъвечIи рапуниз –кьил, хьайила, рипиниз – тум хьана.
ГъалатIар багъишуниз – атIа кьил ава.
Дуьньядал – кьил акъудиз четин сир – инсан я.
Даш-Баш – ви кьил регъверик, заз – ришвет лагьай чIал я.
Душманди игитдин кьилихъ намусни маса гуда.
Дуьз эгечIай кар – фад кьилиз акъатда.
Епинихъ – сад ваъ, кьве кьил жеда.
Епинин кьве кьилни – сад жедач.
Епинихъ – кьве кьил аватIани – акьул авач.
Жафа – кьилинди, кужумун – кIвачеринди.
Жафа хьана кьилин – кIвачери яб гузмачтIа.
Жува кьил кутур кIвалах – жува кьилиз акъуд.
Жувакай кьил хьайила, кIвачер рикIелай ракъурмир.
Жуван кьил хвена, чарабурун кIвачер атIуз тамир.
Жувандайни чарадай кьил акъудиз чир хьухь.
Зегьмет – гъилералди чIугу, амма фагьум – кьилелди ая.
Зирбадин буба – рипе я, хва – киле, кьил – ризкьин.
Ийидай кардин атIа кьил фагьумун хъсан я.
Итимдин дамах – кьил ятIа, папан дамах – гъуьл я.
Ирид кьил алай аждагьандизни дишегьлидикай кичIе я.
Кар чIур хьайидаз – кьил эцигдай чка жагъидач.
Катин кьилни – кацин кьил –гафарин мана сад туш.
Крчар чIехи хьуникай – кьилиз заланвал авач.
Кьил – Аллагьди – фагьумун патал ганвайди я.
Кьилелай эгечIайди – кIвачерилай хкечIна.
Кьилин къадир авачирдаз – кIвачеринни жедач.
Кьил – кьил тиртIа, кIвачер кьарада жедачир.
Кьил – вине кьадайдаз – чил ахкваз амукьдач.
Кьил авачир кьушунни, чIехиди авачир хизан – сад я.
Кьил –кьамал аваъ, къуьнерал хьана кIанда.
Кьилиз килигай бармак алукIна кIанда.
Кьилихъ галай къирдин жуна, адахли вуж кьуна вуна?
Кьил-килелай фейидан кьилел балани къведа.
Кьиллихъди акъвазнавайдаз – дуьнья терсина аквада.
Кьиле авачир макьамар, гъилери гьикI яда?
Кьил авайдахъ – вири затIарни жеда, вири крарни.
Кьил –кIандатIа хьурай, амма адахъ рикI авач.
Кьил – сад я, кIвачер – кьвед, ятIани адахъ агакьдач.
Кьили – санихъ, кIвачери – масанихъ ялдай адет туш.
Кьилер – кьилера акIурна ялдайбур – яцар я.
Кьилел алукIайла, кIвачер хиялдай акъудмир.
Кьил авачир ихтилатдихъ – эхирни жедач.
Кьилер кьвед ава лугьуз – лашунизни акьул жеч кьван!
Кьиляй хьиз, гъилерайни къвез хьанайтIа, ажеб тир.
Кьилиз татай фикир – рикIизни къведач.
Кьилихъ хьиз къелкъвейтIа, кIвачеризни акьул къведай.
Кьилик квай кIарас дуьз хьайила, вири дуьз жеда.
Кьил садрани хура гьатдайвал ийимир.
Кьил къалуриз, тум чуьнуьхмир.
Кьил фейи чкадай – беденни фида.
Кьиле – сад, меце – сад, рикIе – са масад жемир.
Кьилер кIеви рухваяр, кифер яргъ – рушар хьурай лугьуда.
Кьиляй акъатайди, рикIяйни акъатда, гъиляйни.
Кьиливай хьайи инсан – кIваливайни жеда.
Кьил гьикьван кьакьанз акуртIани, кукIуш – вине ава.
Кьил кутадай чка хьайила, кIвачеризни далда жагъида.
Кьилихъ – кьил вуч хьайитIани дегишарун дуьз туш.
Кьил ава лугьуз – вири ава лагьай чIал туш.
Кьилел-кIвачел тахьун – дарвилин лишан я.
Кьилел – крчар кьулухъ, япар – вилик жедач.
Кьилин савда – виридалайни четинди я.
Кьилихъ – кьилни гелкъведа, артухлама – гъилерин.
Кьил алачир къабни –сад я, гъуьл кьилел алачир пабни.
Кьилиз – кьил, гъуьлуьз – гъуьл лагьана кIанда.
Кьил ятIани, адахъ вилик, кьулухъ хьана кIанда.
Кьве кьилни сад хьтинбур жедайди туш.
Кьил – буба ятIа, мез – диде хьана к I анда.
Кьил чIехи хьуналди адахъ пара акьул жедач.
Кьил – Аллагь я, беден дуьнья. Чил – инсанрин муг.
Хил хуьнни, ам пуч авун – мецелай аслу я.
Кьилелди авурди, мецелди квадриз тамир.
Кьилел чIугуна фейидахъ – регъуьвал амукьдач.
Кьил – кIва ятIа, адан пеле къан ава.
Кьили жагъурайди, рикIи хвенани кIанда.
Кьил – бурандихъни ава, амма анна авайбур цилер я.
Кьил хьун – сад я, адал кIвалах ийиз чир хьун –масад.
Кьилер – сад я, амма кьулар – гьар жуьре.
Кьилера кьил хьайила, бейкеф хьана кIандач.
Кьил хуьн патал – вуч авуртIани жеда лугьумир.Кьил авачирдан бармак куьз я?
Кьил – виртIе, кIвачер – хъуьрте жеч эхир!
Кьил – садаз, кIвачер масадаз гун эхир.
Кьил гваз кIвачер къекъвезватIани, кузвайди – рикI я.
Кьилелди тахьай кар – кIвачералди ийиз алахъмир.
Кьил авай вацI – гьуьлуьхъ агакьда.
Кьилни кIвачер хьайила – беденни жагъида.
Кьилин игит – гзаф бедбахтвилера гьатда.
Кьил, кIан хьуналди, газарар цаз жедач.
Кьил авайда – ацукьна, авачирда – къекъвена фу неда.
Кьилди тIуьр пипIишдилай, уртах тIуьр афардихъ дад жеда.
Кьилихъ галамукьдайди – сурун къван я.
Кьил авай инсандиз, тум галай крар кIан жедач.
Кьил-тум гатунни, тум-кьил гатун – са гафар туш.
Кьил акъудиз тахьай кар – сир яз амукьда.
Кьин кьадалди, кьил кьуртIа, хъсан я.
Кьиляй-кьилиз гъиляйни къвез хьанайтIа, хъсан тир.
Кьил гачал свас ятIани, кIвалахар – къизилдинбур я.
Кьил кими туш, гъил кими туш, ам квелди алчах я?
Кьил хуьн – къекъверагвал авун туш.
Кьилел пехилди – кIвачерикайни хкатда.
Кил ацIана кIанзаватIа – мехкIуьт неъ.
Кьил гъиле тагун – гьар са угъридин буржи я.
Кьил хкажун – суал, дуьз патахъ юзурун – разивал я.
Кьилихъ къван жедалди, къванцихъ – кьил хьун хъсан тир.
Кьилел алцумайди, кьилелди ичIирни ая.
КIвачериз - кьил, кьили – кIвачер кефиник квайбур хьиз жеда.
Кьил-кIвач туькIуьн тавурдаз кьуьд – душман я.
КIизри – кьилелай чIур жеда.
КIарасдиз кьил жеда, тараз – кIукI.
Мекьи кIвачериз хьайитIани, тIа кьилиз жеда.
Михинин кьил кIутади, акьул атуй лугьуз гатазва.
Мехъерин манидизни кьил кутадайбур лазим я.
Михьи авур багъ, сусан эвягъай кьил хьиз я.
Мехъеризни кьве кьил ава: сад рушан, муькуьди – гададин.
Мугьмандин кьил ни гъиле хьайитIани гун дуьз туш.
Невс пехъида – кьил атIана, руфуна тур лугьуда.
Ни – кьилелай къачуз башламишда.
Нянедин рекье, я кьил амукьдач, я намус.
РикI – кIвачерилай кьилиз мукьва я.
Ракьун кьилиз – гьулдандин рикI герек я.
Саламат авай кьил – аламатда твамир.
Са кьил – адет я. Кьве кьил – аламат.
Сад ава – инсанди, садни ава – гьайвандин кьил.
Сад ава – агъа, сад ава – вини кьил.
Са кьил тинидикай са шумуд кьил фу жеда.
Са кьили гудай къиметдилай, жемятди гудайди гзаф я.
Сад ава – кьилн, садни ава – юкьван къимет.
Сад ава – кьил хьун, сад ава – бахт хьун.
Са кьилихъ хъуькъвен кьилер кьвед ава.
Суьруьдин кьилер – кьунар жез акурди я.
Сад ава – жуван, сад ава – хизандин кьил.
Сада-вада фу кьилелди неда, бязибуру – уду-будудалди.
Садбуру – гъилералди, садбуру – гъуьлералди фу незва.
Са кьил хуьн паталда, кьве гъилни ганва, кьве кIвачни.
Сада ава – кьил, сад ава кIукI, сад ава – кIвенкI.
Садбур – кьил цла акьурлани кьулухъ элкъведач.
Сагъ кьил – арарлудав гекъигмир.
Са кьил хизандик: диде, буба ва аялар акатзава.
Са кьияй – къавумар, муькуь кьиляй душманар жеч хьи.
Сад ава – кьил, садни ава кьилера – кьил.
Туп ядай кьилни, туп кьадай кьил – сад туш.
Тум-кьил алачир ихтила ийидалди, кисун хъсан я.
Тахсир кватIа – кьил хух, квачтIа, гафнии лугьумир.
ТIадай кьилин дарман – сенжефил я.
ТIа хьайи кьилиз – секинвал це.
ТIа хьайиди – кьил хьана, рахайди – сив.
Угъривилин кьилин девлетдилай, дугъри дарвал хъсан я.
УстIардиз – эвел кьилни чир жеда, эхир кьилни.
Фагьум тийидай кьил – бедендиз пар я.
Фитнечиди вичин кар дуьньядин атIа кьиляйни ийида.
Фу нез чир хьун – кьилелай хьиз, мецелайни аслу я.
Хатур авурдаз – кьилни алаз хатур хъия.
Хатурар – кьве кьиляйни авуна кIанда.
Хуьрек тIуьр къапар – эхир кьил кьурда чуьхуьда.
Хизандин кьил – гъуьл, кIвалин кьил – паб хьун герек я.
Хпен кьил алай жанавуррикай Аллагьди хуьрай.
Хайиди кьил я, атIади – рикI.
Хъсандаз – кьилин вирт лугьуда.
ХъуьтIуьн эхирдайни, гатфарин эвелдай – кьил акъатдач.
Хъвадайдакай дуст кьурла - кьил киме жеда.
Чубандин кьил – хийирдихъ, гьайвандин кьил – чандихъ тIа жеда.
Чан – кьилелай, ажал – кIвачерилай къведа.
Чарадан кьилел авур кIвалахни, жува авурди – сад туш.
Чуьруькдин сифте кьил – къал, ахпа дяве я.
ЧIуру кардин атIа кьил авайди туш.
Шехьиз, кьил гатуналди, кьейидал чан хкведач.
Эвел кьил – регьят, эхир четин тахьурай.
Эгер ам инсан ятIа, адан тIвар кьилин гьарфунилай кхьихь.
Эхирдай кьил гатадалди, эвел хъсан фагьума.
Эхир кьил хъса къведай ксарикай хьурай лагь!
Эхир кьиля садани пуч тахьурай, я Аллагь!
Эгер бахт аватIа, тама кьил хьунни – са бахт я.
Я кьиле акьул кIанда, я чанда такьат.
Я кьил тахана, я гъил тахана, угъридиз эсер жедач.
Я фагьудай кьил кIанда, я аквадай вилерни.
Я рахадай мез амач, я экъисдай – кьил.
Яб – кьилиган, кьил – хуьцуьган лугьудайбурни жеда.
Яс кьунвай кьил – тунвай чурудилай чир жеда.

Хиве кьур кар тухун кьилиз,
Яргъални хьуй, таб тахьуй!
Тапарардай ахмакь гъуьлуьз,
Зил кьадайди – паб тахьуй!
Сажидин.

АЯЛРИКАЙ РИВАЯТ
Аялрикай суьгьбет кватайла, на лугьуда, циф алай юкъуз чими рагъ атана. Акваз-такваз, гвай фикирар гъилив-кІвачив квахьда. Чи шадвилерин чешмеяр – аялар я. Чи уьмуьр, аялар себеб яз, цуьквер алай тарар авай багъдиз, шад мехъерин межлисдиз ухшар я. АкІ хьайила, аялрикай риваят кхьин за жуван буржи яз, куь фикирдиз агъадихъ тир мисалар-риваятар гъизва. КІела, веревирдер ая, куь фикирар, къейдер, алаваяр кьабулиз зун гьазур я. «Кард» журналдиз рекье ту чарчяй.
Аялдиз кІамаз яд хъвамир-ирид булах кьурада.
Аял чІавуз рикІ алай кардикай-адаз пеше жеда.
Аялар – зегьметдал рикІ алаз тербияламиша.
Аял кваз такьуна, вуч хьайитІани лугьумир.
Аялар-аялар ятІа, вунни аял жемир.
Аялар авай чкада масадан ихтилат жедач.
Аялрал – чІехи хьайила дамахдавал ая.
Аялрин арада тереф тваз алахъмир.
Аялдин чІал течирдаз – диде гьикІ лугьуда?
Аялдин гъавурда акьан тийирдаз – буба лугьудач.
Аяларни – аялар, кицІин гурцІуларни аялар жеч хьи!
Аялрал ихтибар ая, амма жувни мукъаят хьухь!
Аялриз – дидедин чІал чир тавун – тахсиркарвал я.
Аялрин тариф чеб алай чкадал тІимил ая.
Аялар авай кІвал-далдам алачир мехъер я.
Аялриз лугьудай гафнии ава, лугьун тийидани.
Аялриз, чІар пад къене амаз къимет гумир.
Аялар-виридаз масан я, амма тербия гана кІанда.
Аялар-Ватандал, халкьдал рикІ алаз вердиш ая.
Аялар авачирдан пай-чилика ва цавукай атІуда.
Аялрин межлисни ава, чІехибурунни.
Аялриз кичІерар гумир, а кардикай зиян ава.
Аялривай-аялвал къакъудиз алахъмир.
Аялрин чІалар ахъаймир, бейкеф жеда.
Аялар алдатмишмир, абуру куьнни алдатмишда.
Аялриз таб такІан затІ я.
Аялриз – диде хьиз бубани кІанра.
Аялар – жуваз муьтІуьгъриз алахъмир, пис жеда.
Аялар – вири сад хьтинбур жедач.
Аялар гайи Аллагьдиз, хвейи пачагьдиз дуьа ая.
Аялар – гьар садан гележег я.
Аялар дуьз рекье тун-виридан буржи я.
Аялар гъвечІизамаз-кьамал, чІехи хьайила-кІула жеч хьи.
Аялрай – диде-бубадин ухшарар къведа.
Аялар-гъвечІибуруз лугьуда.
Аялрикай рикІиз регьят хьайибур-кьуьзуь жедач.
Аялар хаз чидайда, тербия гана, хуьзни чир хьухь.
Аялар – чпиз кІандайвал вердишмир.
Аяларни сад я, кьуьзуь инсанарни.
Аялриз гъвечІизмаз къайда чирна кІанда.
Аялар дуьз рекье тун-виридан буржи я.
Аялар-чун хъсанбур ятІа, писбур жедач.
Аялриз сифте чира, ахпа хабар яхъ.
Аялриз-кьенят вуч ятІа чира.
Аялриз михьивал ийиз чира.
Аялрихъ галаз мукьуфдал кІвалах авуна кІанда.
Аялрал-дурумливилелди зегьмет чІугу.
Аялрикай къени-чІурубур – гузвай тербияди ийизва.
Аялар пара хьунал кар алач, тамамбур хьура.
Аялрин патахъай ахмакьри къал акъудда.
Аялрин кьисмет-диде-бубадин гъиле ава.
Аялдикай инсан ийизвайди-зегьмет я.
Аялар хьун-бахт, тахьун-бедбахтвал я.
Аялдин яб акъаждай затІ туш.
Аялриз-пакаман ахвар ширин жеда.
Аялар дакІандаз-инсан лугьудач.
Аялрикай гъвечІиди кІан жедай адет я.
Амал течир аял вирида алдатмишда.
Амалар чидай аялдиз – акун Бес я.
Бегьемсуз аялди-хажалат пара гуда.
Бахт авайдаз-аялрин дерт аквадач.
Бахтар авай аялар хьурай лагь.
Ви намус, ви гъейрат-ви аялар я.
Вун тамашай сафунай, вазни аялар тамашда.
Вунни – ваз, ви аяларни – ваз,-лугьумир.
Ван текъведай аялдиз-цІудрани лагь.
Вафасуз аял-виридаз бала я.
Вафалу чарадан аял-жуванди хьиз жеда.
Гунагь квачирди – чи аял вахтар я.
Гада-бубадин, руш-дидедин – эрчІи гъилер я.
Гъилерал алай тупІарни сад туш-аяларни.
ГъвечІи аялдиз-яру цІирхни багьа я.
Гьамиша аялриз кІандайвални акъакьдач.
Гьар са аялдихъ-вичин мурад ава.
Девлетди-аялар чІурукІа вердишарда.
Диде-буба – багъманчияр, веледар – емишар я.
Епинин са кьил – дидени буба, муькуь кьил-аялар я.
Жегьил сусариз-ахвар ширин аялар кІанда.
Жувахъ галаз гьиниз хьайитІани аялар тухумир.
Жуваз кІандай хъсанвилер-аялризни ая.
Жув-дамахда, аялар чуплах къекъуьрмир.
Жув пияниска хьайила, аялар-чІурубур жеда.
Жуван аялвахтар кьатІана, аялрикай рахух.
Зарпанд алачир балкІанни сад я, аяларни.
Зегьметда лигим тахьай аялдиз уьмуьр четин жеда.
Инсан яз хайидакай-маса затІ ийимир.
Ирсиникай пай къведайбур-эвел аялар я.
Йисахъ-12 аял, гьар аялдихъ вичин дердияр ава.
Каци хайида-кьиф кьада, аяларни гьакІ я.
Камаллу аялдиз-садра лугьун Бес я.
Камаллу аялри-чилелайни амал къачудалда.
Къадир авачирбуруз-са кІвал ацІай аялар жеда.
КІвалин хабар-аялдивай яхъ лагьанва.
КІвализ мугьман атун-аялриз сувар я.
КІанивал хвейи аялрикай хъсанбур жедач.
Лампаяр куьн ятІани, гузвай ишигъ-аялринди я.
Мурад авачирди-я чІединин туш, я аялни.
Пул гуз вердиш аялди-тагудайла чуьнуьхда.
Пис аялар жедайди туш, дуьз вердишрайтІа.
ПицІ авачиз хайиди-Иса пайгъамбар я.
Регьимлувиликай-аялризни пай це.
РикІ гвачир суса-тум квачир аял хадалда.
Садбуру-чІехибурни аялрай кьада.
Суал гайи аял-жаваб авачиз тамир.
Тербия-жува къачу, ахпа аялриз це.
Таб ийиз вердиш аял виридаз виляй аватда.
ТІуьрди-ви пай я, амайди-аялрин.
Ферли аялри-чебни хъуьда, амайбурни.
Фагьумсуз аялди-сивел атайди лугьуда.
Хизандин бахтлувал-аялрилай аслу я.
Хъсанни пис – аялриз уьмуьрди чирда.
Чара аялар гатаз, жуванбурун тариф ийимир.
Чад авачтІа, аялризни чи къадир жедач.
ЧІехидан-рикІе, аялдин-меце жеда.
Шехь тавурдакай-аял жедач.
Шехь тавунмаз нек тагудайбурни жеда.
Эхирдал кьван аялрин къагъуда хьухь.
Юкьваз гуж тагана хвейидакай-аял жедач.
Язух текъведай аялрикай-хаинар жеда.
Яшариз килигна-аялриз гьуьрмет ая.

ЧИНИКАЙ
Аллагьдин патай гьар садаз ганвайди – са чин я.
Аллагьди гайидаз кьве папан чин аквадач.
Ам – кьве чин алайбурукай я.
Авур хъсанвал садрани чинал гъимир.
Ам зи чинал кьейилани татурай лугьудайвал ийимир.
Авай кар викIегь инсанди – чинал лугьуда.
Авачир чин – пул гана, къачуз жедач.
Авай гаф чинал лагь, кьулухъай ваъ!
Авайди сад яз, кьве чин алаз гьикI къекъведа?
Бегьемсуздан чин аквадалди – сур акун хъсан я.
Биришар гьатнавай юхсул чин алайди – яшлуз аквада.
Бахт авай дишегьлидиз – кьве гъуьлуьн чин аквадач.
Ви чин аквазвай кIвале берекат амукьдани?
Ви чин галай верчни тахьуй гьаятда.
Ви чин гваз вуч авуртIани жеда.
Ви чин аквазвай зун икI амукьун аламат я.
Вири гафар чинал лугьун – ам са кьегьелвал туш.
Вилер – чинин чирагъар я, абур саламат хуьх!
Гуьзгуьдай аквазвай чин – ам масаданди хьиз жемир.
Гуьрчег чинив кьадай амаларни хьана кIанда.
Гуьрчег чин авайдал, вуч алукIайтIани кьада.
Гъуьлуьн чина акъваздайдаз – паб лугьуз жедач.
Гьи чин ахъагъайтIани – гьана маса гафар жеда.
Гьи чинал вун кефи хайидаз тамашда?
Гьар садахъ – вичин чин, вичин кIалуб ава.
ДакIан касдин чин аквадалди – сур акун хъсан я.
Дугъри касдин чин – табдайла, яру жеда.
Дуьньядал сад хьтин чинар алай кьве кас жагъидач.
Дуьньядин чин пад кIаник хьун – эхир заман я.
Егъи инсан – чин акурвалди чир жеда.
Жуван чиниз тамашна, ахпа масадаз тегьне ягъа.
Жува чин чIуриз, масадбурувай хъвер кIан жемир.
Жуван чинив кьадай партал алукIиз алахъ.
Зи вилер ви чина, ви вилер – зи чина кIандай!
Зи вилер – зи чина, ви вилер – ви чна амукьрай!
Иервал хьана, чинал иситIа экъягъай чкани авач.
Иер чинихъ – иер къилих ва ширин мезни кIанда.
Ихтилатзавайдан – чиниз, хатурзавайдан – гъилиз тамашда.
КускафтIардин чинилай – эйбежер затI авач.
Къуллугъдиз хкаж хьайила, чин атIумна къекъведа.
Къуллугъди чин тагай батсузар гзаф ава.
Къаракъулахдин чинар галайбурукай Аллагьди хуьрай.
Кьулухъай рахадайбурал – чинар аламукьдач.
Кьулухъай – чин хъуьрезвани, шезвани чир жедач.
КIвалер туькIуьрна, чинал къведалди – кьуьзуь жеда.
КIвалер – чинар кьебледихъ аваз эцигда.
Ламран чинал жедайди – ламран хъвер я.
Ламу техилди – регъуьн чин кьада.
Мукьвабуруз кIанзавайди – ви чинин ачухвал я.
Мус акуртIани – чин чIуру кас я.
Намуслубурун чинар – гьамиша уьзуьагъ я.
Пис къилихрин инсандихъ – ачух чин жедач.
ПIапIрусди чиниз – гумадин ранг яда.
Регьимсуздай чини – берекат къакъажда.
Са чин алаз, кьве чинал рахадайбурни жеда.
Сад ава – регъуь чин, сад ава –хъурхъун чин.
Тапарардайбурун чинрик лацу гъал кумукьдач.
Таб квай инсандин чинин кIалубни кваз дегиш жеда.
ТIуьна, тух хьайила, чиниз хъвер илифда.
Угъридин ламатIвал – чиналлай вилерай аквада.
Уьфт ягъунал рикI алайбурун чинар гуьтIуь жеда.
Фагьумлу касдин чина жедай биришар гуьрчебур жеда.
Фирчиндин чин – чаразвай фалди уьзуьагъ я.
Фазни – чин, кIан авайди я.
Хандин чиниз хъвер гьарамнава.
Халудин чина акъваздайди – хтул я.
Хъуьруьни – инсандин чиниз гуьрчегвал гъида.
Хъуьруьни – чини ачухзава, рикIни.
Хъуьрезвайдан чинал рагъ илифда.
Хьанан чин – цIува вердиш жеда.
Цавун чинин мешреб –рагъ авай югъ я.
ЦIу кайи чинин дарман – семычкадин ягъ я.
ЦIалцIам чинихъ – цIалцIам кIвалахарни кIанда.
Чиз, амма чидач лугьудай чин ламрахъни тахьурай.
Чин хьайила – астIар жагъида, амма астIар хьайила – чин жагъидач.
Чин чуьхуьдай амалар квайбурукай Аллагьди хуьрай.
Чин – кIаник, кIан цавал ийидайбурукай жемир.
Чинар ухшарбурал ягъалмишни жеда.
Чин ятIа – чин хьана кIанда, регъуьн кух ваъ!
Чиниз – регъуь хьайитIани, руфунизрегьят хьана лугьумир.
Чин – чинал – анжах кьейидаз таб ийиз жеда.
Чин тагай – кIвалика – кIвал, гъуьлуькай – гъуьл жедач.
Чин тийиз хьайи гъалатI – Аллагьдини гьалалда.
Чиз авур гъалатIди –чин уьзуькъара ийида.
Чин алатнавайбуруз – къияматдани чка жедач.
Чина регъуьвилин шар авайбуруз виринра четин жеда.
Чинал хъурхъ алайбуруз я регъуь жедач, я гьая.
Чин квай гуьнеда – дуьз акъвазиз жедач.
Чина дуьгуьр – свас тирла жеда.
Чин тийиз шагьидвал авун – еке гунагь я.
Чиник тIветIел кватIани – рикIиз хуш свас я.
Синал – сад, кьулухъай маса гафар рахамир.
Чинал гъайи хъсанвал – тавур мисал я.
Чин чIуруз хъсанвал ийидалди, хъуьрез ваъ лагь.
Чин – хуьцуьгандихъни ава, амма ам пара хъуьтуьл я.
Чин вахчур некIедал гъери аламукьдач.
Чиниз килигна ваъ, кIвалахдиз къимет це.
Чин ачух инсандин – беденни сагълам жеда.
Чин чIурудахъ галаз къекъвуьнни – са азар я.
Чина – экв, нав авай касди рикIиз чимивал гуда.
Чиниз руьхъ ягъдайбурукай яргъал акъваз!
Чиниз чичIекар куьткуьндайда, вунни куьткуьнда.
Чиниз вегьей нехв таквадайбур чIурубурни жеда.
Чин авайдаз – садра, авачирдаз – къадра лагьа.
Чинар гьар жуьре ятIани – уьзуьагъвал – са жуьре я.
ЧIарарини чинин рангар дегишарда.
Шаклувили – инсанрин чинриз суалдин ишара гъида.
Экуь чина – хъилез чка жагъидач.
Эхиримжи сефердай чин – мейитдинди я.
Югъ хьайила, регъве авайданни чиниз экв экъишда.
Яргъи уьмуьрдин чиниз агъзур бириш гъида.
Я – чин кIанда, я ялдай – чан!
Яд кас – чин акурвал чир жеда.
Яру чин ава лагьана, гьамиша сагълам жедач.

СИВИКАЙ

Аллагьди сив – михьи гафариз бахшнавайди я.
Аллагь рикIел алайда сивяй чIуру келима акъуддач.
Ахмакьдан сивел алцумдайди – кьве сеферда ахмакь я.
Агъдабандин сивел кIекIедин хьиз кIвенкI жеда.
Акьуллудан сив – камалдин чешме жеда.
Амалдарри чпин крар сивин гафаралди туькIуьрда.
Ашукьдин сив – манийригуьрчегарда.
Ахъа сивиз тIветIни фида.
Акъуд – сивяй авуртIани, нефес нерай чIугун хъсан я.
Акьуллу инсанар – сивел кап эцигна, хъуьреда.
Бала галайла, сивяй вуч хьайитIани акъатда.
Бахт авайдаз сивее ширин мез гуда.
Ви сив галай кицIни дахьуй гьаятда.
Ви сивин гьайбат акурла, къуншиярни яргъаз жеда.
Ви сияй – Аллагьдиз ван атурай аман.
Вир синихарни сад я, сивин гьайбат – масад.
Ви сив – вав, зи сив – зав гва.
Види сив хьана, чиди таран хъалхъам туш кьван.
Ви – сивяй акъатиз, ви ченедал алукьна.
Гзай рахай сив фад харчи жеда.
Гъавурда авайди вичин сивин иесивал ийида.
Гьардахъ авайди са сив хьайила, ваз кьвед лагьайди гьинай атана?
Гьар садан сиви вичин шегьердай хабар гуда.
Гьар са сиви вичин макьам яда.
Жуван сивин иесивал – жува авуна кIанда.
Инсанрин танишвилер – сиверилай башламиш жеда.
Иблисвал гвай сиви – ирид хуьре цIай твада.
Игитдин сивеелай гъилери зарб кIвалахда.
Кар авачиз сив ахъайюн хъсан туш.
Кьве гъил – са сив хьана туькIуьдач.
Кьисмет авачирди сивяйни аватда, гъиляйни.
Кьве тIуб алай си – кап эцигна хуьх.
Къизилдин сарар яналди – сив дегиш жедач.
Лагълагъчидин сив – яд датIур регъв я.
Нубат алачир сини сад я, сагъ тежедай херни.
Пад алачир сивелай – пад хайи къабни хъсан я.
Рахадайди – сив я, фагьумдайди – кьил.
Рахадай сив, кIус вегьейла, секин жеда.
Рахадайла – сивел чIид, кIвалахдайла – цIиб.
Св жакьваз аквада, адетда фу недач.
Сив ацIана агь ийимир, вахъ галукьда.
Сивин тахьун – аялар тахьун лагьай чIал я.
Сивел къвез, мецел татун – яшаривай я.
Сад ава – сив, сад ава – кIуф, садни – тIиш.
Сиви къачунилай пис кар авач.
Сиверай – сивериз, сиверай – хуьрериз хьана.
Сивел вуч атайтIани лугьун – ахмакьвилин лишан я.
Сив – ачухна, амма рикI ачухнач.
Сиве сав авайди хьизни акъвазун мешреб туш.
Сивни – сив, цIай авайдин сив туш.
Сив квайдан паше – фитне авун я.
Сивел жанавурар кьадайбурни ава.
Сивиз къай гуз вердишди – фад-фад азарлу жеда.
Сивяй вкъатиз – ченедал алукьдайди чир хьухь.
Сиверин гуьзелвал – келимайрилай аслу я.
Сив ахъайна, вилер акьална.
Сив къизилрив ацIуруналди – руфун тух жедач.
Сиви лагьана, гъили къачуна.
Сив – гьамиша ахъа хаьр туш, акьала.
Сив – тIанурдизни ава, герек атайла ахъайда.
Сив ава, амма гъилин хатур авач.
Сивяй акъудзавай гафариз къимет це.
Сиви – ваъни лагьанач, гъили – маъни.
Сивик рак кутадай адет туш.
Сивиз – иеси хьана кIанда.
Сив хуьнуьн вацра эхирдиз – верцIи затIар бул жеда.
Сиве къванер кьуналди, хъсан рахаз чир жедач.
Сивя чIуру гаф акъатнатIа, ам чуьхуьн хъия.
Сив ахъайиз чидатIа, акьализни чир хьухь.
Сив – япарихъ къведайвал хъуьремир.
Сив квай свас аватай кIвале – къал жеда.
Сив сад—рахунин жуьре – кьвед жеч эхир.
Сиве сив туна рахунни хъсан туш.
Сивикай хана авур хатур – кицIерин аш я.
Сивелни атанач, рикIелни хтанач.
Сив – япарихъ фида, амма япар – сивихъ къведач.
Сив кьакьун – ахвар галай вахт я.
Са тIур – цIудан сивее жеч хьи.
Сиве-сара гьатдайвал ийимир.
Сивикай хунни, артух рахунни хъсан туш.
Сивихъай атIана, тандихъ акал жедач.
Тфу гудайдазни – сив лугьуз жедач.
Хъсан затIар недай сивяй чIуру гафар акъудмир.
Хъипрез макьамар чида, амма сивиз яд физ, ягъиз жедач.
Чилкин гафар акъатдай сив – кутIуна кIанда.
Чарадан сивяй акъатайди – ни хьайитIани недач.
Чарадан затI – сив ахъайни не лагьанвач.
Чан кьена, амма сив – кьенвач.
Чараданди я лугьуз сивихъ къведалди немир.
Цавай аватуй, сивее гьатуй лугьуз къекъвемир.
ЯкIун сивел ракьун дапIарар алаз къекъуьгъ.
Сив лугьудай гафунихъ са шумуд манна ава:
вацIун сив, фурун сив, рикIинин сив, кварцин сив, варцин, тIанурдин, исанди, амма гьайвандинди – тIиш, ничхирдинди – кIуф ава.
 

МЕЦИКАЙ
Авамвал – мез аваз, рахаз тахьун я.
Авайвал лугьуз тежедай вахтарни ава.
Акурди – виливай, дад – мецивай хабар яхъ.
Амалдар мез авайда – гъуьлягъни тIуьквендай акъудда.
Бегьемсуз меци – сив цвадай чкадал гъида.
Бахътуни гудайла, мецикай пагьливан жеда.
Бахтсуз хьайила, мезни цIуьдгъуьнда, кIвачни.
Бязибурун мецери тилисимда твада.
Бязибуруз лугьудай кьван мез сивяй аватна
Вири синихарни сад я - сивин синихни..
Виртни гва мецив – зегьерни.
Ви мез – ви сивее ава, зи мез – зи сивее.
Вилериз такуна, мецин шагьидвал ийимир.
Вири кьулухъ авуна, мез вилик ийимир.
Гуж гайибур – гъилер, майданда авайди – мез.
Гьисаб-ктаб – кьилинди, жавабар – мецинди.
Гьамиша мезни, рикIиз кIандайвал рахадач.
Дидедин мецин ширинвал – масса затI я.
Дидеди, велед патал, ризкьи мецикни кутуна хуьда.
Еб – еб я, амма мецикай цIил ийимир.
Еб – яргъи авуна, мез – куьруь тахьурай.
Еб атIайла – тIвал, мез атIайла – лал жеда.
Жаваб – мецивай, кьиф хабар яхъ – кацивай.
Жакьвадайбур – сарар, сухвар ятIани, дад меци хкудзава.
Жуван мез – жуваз бала ийимир.
Зегьметди – мез майданда твада.
Ийидай хъсанвал – мецелай башламиша.
Инсан ятIа, адахъ мез жеда.
Инсандин сивее – рахадай мез тунвайди – Аллагь я.
Инсандилай вилик – мез рекьидай вахтарни жеда.
Инсан гьайванрин алемдайбур – зегьмет ва мез я.
Инсандин зигьин – меци чирда.
Инсанрик квай синихар худдай ранда – мез я.
Кайи мециз – дад чир жедач.
Къурна тIуьр затI – мецизни хъсан я, чандизни.
Кьадардилай яргъи мезни са бала я.
Кьадай кицIни – сад я. Фитнечидин – мезни.
Кьилин куьмек галачиз – мецивайни затI жедач.
Кьежей мея я, кIани патахъ рахада – Е. Эмин.
КIвач цIуьдгъуьрди хьиз, мез цIуьдгъуьрдини къарагъдач.
Лазим чкадал рахан тийидай мез – лалди я.
Мез ава – калам хьтин, мез ава – шалам хьтин.
Мез ава – агуддай, мез ава – къакъуддай.
Мез – кьусу, рад – кашу хьана кIандач.
Мез – сад ятIани – са шумуд чIалал рахаз алакьда.
Мецер чIагъандизни ава, ядайбур макьамар я.
Мецелди лагьай гаф – ширин, хъилелди – туькьуьл я.
Мецелай рахадайдал – хъуьруьн гунагь я.
Мез такунмаз – шагьидвал ийимир.
Мецикай – еб, ихтилатдикай – цIил ийимир.
Мес-гъвел ягънатIани, дерди туькIуьрнач.
Меци – лагь, рикIи – лугьумир лугьудай вахтар жеда.
Мецин ширинвал – гафарив, рикIин – крарив жеда.
Меце авайди – заз чида, рикIе авайди – Аллагьдиз.
Мецин азар – таб авун я.
Мез ава – фу неда, мез авач – гишила рекьида.
Мецин иесивал тежедайдан – ам квез я?
Мез – кIараб, тан – кIарас тахьурай.
Мецяй акъатай гаф – кьаз хъижедач.
Мецикай къизилар кIвахьна, амма кефияр хана.
Меци – лагьана, гъили – къачуна.
Мецикай куьцIедайвал авун – гунагь я.
Мецинди – зарафат, гъилеринди – ягъанат тахьурай.
Меци чIурайди – кьве гъилвайни туьхкIуьр жедач.
Мез – сарарик, кьил – тарарик жедайвал ийимир.
Меце авайди – заз, рикIе авайди – гьарда вичиз.
Мецин синихъ – алачиз рахан я.
Мез – чав, рикI шейтIандив гвайди – душман я.
Мез секин хьайила – рикIни архаин жеда.
Мез – фитнеда, кьил – фитеда.
Мез – хуьзни чир хьана кIанда.
Мез – на хуьда, меци – вун.
Мез яргъидан, гъилер – куьруь жеда.
Мецяй акъатна – ченедал аватна.
Мез чIурукIа рахадайди – вилерай чир жеда.
Меци «чан» - лугьуз, чан къачумир.
Мез ава – фу нез чидай, мез ава – тIуьрди гьарамдай.
Мез ава – дустар кьаз чидай.
Мез ава – душманар къазанмишдай.
Мецелай – сарал, саралай – сухварал вегьемир.
Мециз – кьезил, крариз – къизил кас хьухь.
Меци «эхь», рикIи «ваъ» лугьумир.
Мецел – сараринни пIузаррин къаравулар ала.
Напак виликай, яман мецикай – Аллагьди хуьрай.
Нубатсуз гаф мецяй акъуддалид, чандиз каф акъуд.
Писни хъсан течирдан мецяй вирт акъатдач.
Пара кьадар рахадай мецел – куркурар жада.
РикIивай тахьай хъсанвал – мецивайни жедач.
РикIе – сад, меце – сад – фасаддин жеда.
РикIе авайди – иесидиз, меце авайди – миресдиз.
РикIиз – агудан, мециз – къакъудун кIан хьанач.
РикI туш аквазвайди – мез я.
РикIин куьлег – мез я.
РикIел къвез, мецел татун – гуж я.
Са мез кьве жуьреда рахадайди – инсан туш.
Сив – сад хьайила, мез – кьвед жедайди туш.
Сив квайдан мез – кьве чихел я.
Садбурун мецер – майданда, кьилер – чайданда жеда.
Са мез авай зуьрнеди гзаф макьамар яда.
Сиве авайди мез туш – хъуьтIуьн кулак я.
Тапарар ийиз вердиш мецяй дуьз гаф акъатдач.
ТIазвай сарал – мез алтадда.
ТIуьн – сивинди, дад – мецинди.
УстIардин мецяйни гъиляй – сад хьиз къведа.
Уьлкведин мез – халкьдив гва.
Фагьум – кьилелди, лугьун – мецелди.
Хатур ава – мецин, хатур ава – гъилин.
Хъуьруьн кьаз тежедайла, мез кIас.
Хъуьруьнар ава – мецин, ягъунар – гъилин.
Хьаран мез – фа майданда твада.
Чарадан мецин михьивал на ийимир.
ЧIуру мез гваз – хийирдин рекье гьатмир.
Цикни мез кяй тавунмаз – дад чир жедач.
ЦIун мурзни сад я – адан мезни.
ЦIалцIам мецер гвайбурал мукъаят акъваз.
Шалам – шалам хьана кIанда, мез – мез.
Эркичидин мез – майданда, муштулух – гардада жеда.
Юлдашар хьайила, рикIевайди – мецени хьана кIанда.
Ярдин мез – кIанидай хьана кIанда.

ГЪИЛЕРИКАЙ.
Аллагьди, муьгьтеж тахьун патал – кьве гъил ганва.
Акурди – вилер, къачурди – гъилер, тIуьрди – мез.
Адан тIвар – гъилерин чуьхуьн гватIа яхъ.
Алчахдан гъилик жедалди – чиликни хъсан я.
Ахпани кьий, пакани, чан гъиляй-гъилиз.
Ахъади – гъил я, акьалайди – гъуд.
Бегьемсуз папари – гъуьлерал дамахарда.
Вилиз акуна, амма гъилиз атанач.
Ви пешекарвилин шагьидар – гъилер я.
Ви кьисмет – ви гъиле ава.
Ваз Аллагьди кьве гъил хьиз ганай, нез чир хьанач.
ВикIегь папари – гъилералди дамахда.
Вичин гъилерал чарадаз атIай фуруз вич аватна.
Вилер – сана, гъилер – сана, рикI – масана.
Вири – са виляй, са гъиляй кьуна кIанда.
Гзаф ички хъвайидан гъилер зарзада.
Гафуниз - гаф, гъилиз – гъил ахкуз вердиш жемир.
Гузвайди – эрчI гъил я, зарзазвайди – чапла.
Гъилералди – къакъудзавач, рикIи – агуд.
Гъили – гъил чуьхуьда, кьве гъили – чин.
Гъилел алай – вад тупIу – макьамар гзаф яда.
Гъил-гъиле кьуна авурди – кар, тавурди – инкар.
Гъилиз – гъилин, папаз – гъуьлуьн къадир жен.
Гъил-гъуд авун – тарашун я.
Гъил михьи кас – малаик, рикI михьи кас – женнетэгьли.
Гъиляй аватна – хана, виляй аватна – кьена.
Гъиливай – гъил атIана, кьиливай суд ийиз хьанач.
Гъилер сад ятIани абурукай сад – хайиди хьана, муькуьди – тахай.
Гъиляй аватайди вахчуз жеда, сивяй аватайди – ваъ.
Гъилер – эчIе,кIвалахиз – кичIе, чуьнуьхиз – гъуьрче.
Гъилер – стхаяр ятIани – гьардахъ вичин муг ава.
Гъили – гъил хуьда, кьве гъили – кьил.
Гъилер ава – кьизилар, гъилер ава – дабакьар.
Гъилер вибур ятIани абурук виридан пай ква.
Гъил – яру зар, кIил – кIавузар, рикI – агьузар тежен.
Гъилер – маймунрихъни ава, кьил авач чна хьиз кьатшудай.
Гъилер хкажун – есир я, кар тавун – тахсир.
Гъиляй-гъилиз – кьиляй-кьилиз хьана кIанда.
Гъилерай-гъилериз, кIвалерай-кIвалериз хьана.
Гъилералди цIай къечягъиз тIуьрди – фу туш.
Гъилер – жуваз, жув гъилериз – муьтIуьгъармир.
Гьарамда авай гъилерин дарман – вагьрам я.
Гьарда вичин гъиляй къведайвал авур чка – кIватда.
Гьар гъилиз – вичин жибин, амма къултухар – уртахар я.
Гьар гъилелни ва кIвачерал – вад-вад тIуб ала.
Игитдиз – гъилер, душмандиз – катдай кIвачер кIанда.
И гъилера деведиз – хунин, ахпа – дередин кафанар.
Кьве гъилелдин недайдаз – каш атуй лугьуда.
Кьилиз яб тагайдан гъилер – гьамиша хъуьчIуьк жеда.
Кьиляй акъатайди – гъиляйни акъатда, кIваляйни.
Кьли авачир кьушун, гъилер галачир руфун я.
Кьве хали – са гъили, хайила, кьве гъили – са кьил кьада.
Кьиллиъди акъваздайдаз гъилерни – кIвачер хьиз я.
Кьасабчидин гъил – терез я.
КIвалер – кьве гъилелди, фагьум – кьилелди ая.
Лугьуниз – сив, кIвалахдиз – кьве гъил.
Мез хвена – хуьр, гъил хвена – кIвал ая.
Недайла – сив хьана, чуьхуьдайла - кьве гъил.
Патан гъил квайдан – чка дустагъхана я.
Рак – гъил ахъайдай адет я, кIвачи ваъ!
Рапунихъ гъал акализ – кьве гъил кIанда.
РикI туш аквазвайди, гьуьрметдай гъил я.
Сад ава – сивин салам, сад ава гъил кьуна салам гун.
Сиви лагьайди хьиз, гъилерин къачуа.
Сивяй хьиз – гъилерайни къвез кIандай.
Са сив –кьве гъил хьунал вири туькIуьдач.
ТупIаралди ваъ, сур гъилералди атIудай адет я.
Тахсирдилай – гъил, ришвет – кьил къачуз жеда.
ТIуб галачир гъил, паб авачир гъуьл хьиз я.
Чаплахъан ятIани тIур – эрчIи гъили яхъ.
ЧIуру кар авурди гъил яз , яру хьайиди – чин хьана.
ЭрчIи гъил – сенят патал, чапла гъил – сят патал.
Югъурайбур – гъилер, уьзуьагъбур кьилер хьана.
Я чиниз – регъуь, я гъилер гъуьргъуь хьанач.

ИМУЧ-МУЧАЯР:
Имуч-муча, муч-халича, кIвалахдайла – дустар, бейкар чIвауз – чарабур (гъилер)
Имуч-муча, муч-халича, виниз хкажайла – есир, хъуьчIуьк кьурла – сир. «---«
Имуч-муча, муч-халича, гьар са гъилиз – вичин бегьле, гьар са кIвализ – вичин тевле? «-«