1877-йисуз Кьеблепатан Дагъустанда хьайи инкьилабдикай
Эгер чаз, инсан яшамиш хьун патал недай фахъни, хъвадай цихъ галаз сад хьиз, руьгьдин ем тир бубайрин тарих, меденият, эдебият ва чIални герек тирди аннамиш тавуртIа, къвезмай несилрин вилик чун жавабдар яз амукьда. Гьар са рекьяй вилик фин патал, чаз чи бубаяр атай рекьер чир хьун лазим я. Ингье, лап и мукьвал тир вахтаралди, чаз чун вужар тиртIа, чи миллетдихъ гьихьтин тарих ва къадим чIал авайтIа, са тIимилбуруз тир чизвайди. Гила лагьайтIа, чавай Сария Агъашериновадин, «Материальная культура лезгин 19-20 веков», Гьажи Абдурагьимован «Кавказская Албания-Лезгистан», Ярали Яралиеванни Нариман Османован «Лезгияр» ва ИкI цIудралди маса авторри теснифнавай ктабрин тIварар кьаз жеда.
Гьайиф хьи, чи дагъви халкьариз, абурукай яз лезги халкьаризни тарихра ахтармиш тавуна амай чкаяр пара кьадар ама. Абуруз ахтармиш хъувунар лазим къвезва. Гьинай жагъуриз жеда? Эвелимжи яз, чи халкь чпиз муьтIуьгъ авунин карда женг чIугур векилар тир араб, туьрк, фарс, урус пачагьлугърин тарихдин ктабрай ва архиврай. Адалай гъейри, хуьрерин агьалийривай, куьгьне сурарин къванерай. Эгер чна чи гьар са хуьруьн тарих хъсандаказ чирна, чап авуртIа, адакай гележегдин несилар патал къимет авачир хьтин метлеблу ктаб жеда.
Чи ихтилат, са акьван яргъал тушир девирдин вакъиадикай тирди аннамишна, за жуван рахунар, 1877-1878- йисара Кьеблепатан Дагъустанда кьиле фейи инкьилабдикай-восстаниедикай малуматриз талукь ийида. Ихьтин еке тир аксивилиз урусри – бунтар лугьузва. Са шумуд асирра ханларинни беглерин гьукумдик эзмиш хьанвай чи дагъвияр, урусатдин гъилик акатайла, кьве тахан заланвал себеб яз, мадни дарда гьатна. Нетижа яз, гъазаватдин дяве малумарна, шейх Мегьаммед Ярагъиди руьгьламишнай, Имамар тир Къазимегьамеда, Гьамзат-бегди, Шамиль эфендиди Урус пачагьдихъ галаз, саки 25 йисан вахтунда женг чIугунай. Къуватрин барабарсузвал себеб яз, найибрин садвал тахьана, дагъвияр авайдалайни четинвиле туна.
Дагъустанда Урус пачагьдиз акси яз къарагъун себеб яз, чкадин агьалийрал ялиз тежедай парар кутIунна. Тарихдин вакъиайрин уькIуь-цурудакай дад акур инсанри, кьил чиле туна, чпиз са тике фу незвай. Са акьван вахтар алат тавуна, мад дагъвияр Урус пачагьдиз акси къарагъ хъийида лагьана садани умуд ийизвачир. Амма и аксивал къарагъунихъ вуч себебар хьанатIа, абурун аксивал квелди куьтягь хьанатIа чирун патал чахъ бес кьадардин документар ва я кхьей затIар тахьуни четинвал арадал гъанвай. ИкI хьаналдай, ихьтин ксар асмишналдай лугьудай сиверин ихтилатрилай гъейри, чахъ чидай маса са затI авачир. Я и мукьвара къведалди абурукай кхьена, кIелдай ктабарни авачир.
1877-йисан бунтарикай, сифте яз Алкьвадар Гьасан эфендидин «Асари Дагъустан» ктабда, ахпа Гьажи Абдурагьимован «Кавказская Албания-Лезгистан» ктабда икI кхьизва: «1877-йисан 12-апрелдиз Урусат пачагьди Туьркиядихъ галаз дяве башламишна. И чIавуз, Урус пачагьдин тарашчивилин политикадал нарази тирди чизвай Турциядин политикри, Каабедал фена, хквезвай гьажийрин кьилер элкъуьрна. Гуя, Турцияди, имам Шамилан хва кьиле авай еке тир кьушунар ва яракь рекье твазва лугьуз. Ихьтин тапаррихъ югъур дагъустанвийри вири халкьарик футфа кутуна. Нетижада, Алибег Гьажи имам кьиле аваз Чечняда, 16- апрелдиз Ичкерияди къарагъай бунт са вацралай Гумбетдиз ва Салаватдиз чкIана. 29- августдилай башламишна, «гъазават» тIвар алаз вири Дагъустанда восстание къарагъна.»
Куьреда, Самурда ва Къубада и бунтар гьикI арадал атанатIа, абурун кьилер вужар тир ва а бунтар гьикI «секинарнайтIа» ва адалай гуьгъуьниз, иштирак авурбурун эхир гьикI хьанайтIа, кхьей материалар авачиз, чун сиверай къвезвай куьруь малуматрин иесияр хьанвай. Дагъустандин библиотекайра авай советрин девиррин алимри кхьей материаларни а кьадардин куьруьбур, мана ачухар тавунвайбур тир хьи, абуру бунтариз къарагъайбурукай вужар асмишнай ва гьикьван тахсиркарар суьргуьн авунай - гьа и цифраяр тир авайбур.
Гьажи Абдурагьимован ктабда, 1877-йисан восстаниеда 400 хуьруь иштирак авурди, агъзурралди дагъвияр кьейиди, Гунибда военный полевой судди имам Гьажи-Мегьамед Согратлинский, ЦIудахарский кьадий Къази-Агьмед ва Кази-Кумухский Абдул; са пай Гунибда ва муькуь кьибле патан дагъустандин «тахсиркарриз» Дербентда жазаяр гана. Ина жазаламишайбур бунтарин кьилерикай и патай сад тир винистIалви Ших-Буба, агъастIалви Абдул-Гьамид эфенди ва кьепIирви Гьажи-Мурад. Самур патайни пара ава. Дербентда, лугьунриз килигайла, саки 300 кас асмишайди, пара кьадар инсанар хизанарни галаз суьргуьн авурди ва пачагьди вичиз хьайи зиянрай гьар са кIвалел пуд манат пул атIана. И тахсиррин иесисияр тир кесиб халкьдивай, гьукуматдин хийирдиз 370 агъзур десятина чилер тулкI авуна.
Ингье, и мукьвара и вакъиайриз талукь са кьадар материалар Джонрид Агьмедован «Современная «Ахти-наме» ктабда ва гила Низами Абдулгьамидован «Восстание в Южном Дагестанев» ктабда гьатнава. Агъадихъ за куьн фикирдиз, гьа девирда хьайи вакъиаяр фикирдиз хкун патал, халкьарин сиверай къвезвай ванер, ктабрай ва журналрай жагъай фактар фикирда аваз «Бунтарин къурбандар» тIвар алаз шиирдин къайдада теснифнавай трагедия гъизва. КIелай ксаривай за генани чпин фикирар лугьун т1алабда. И эсер куьтягьнавай ва печатдиз гудай къайдадиз гъанвай эсер туш, зазни течир зат1ар жагъанва. Месела, военный полевой суд кьиле тузвай кас Генерал майор А.В. Комаров тирди, ва и асмишунин вакъиа апрелдин вацра кьиле фейиди и йикъара кIелай2020 августдин вацран Ас-Салам газетда Замир Закирован макъала ава гьанай чир хьана. ГьакI хьайила, гьуьрметлубур, квелай алакьдай куьмекар гун тIалабзава
